EUSKAL LITERATURA - XVI.MENDERARTE

AKITANIAKO LEHENBIZIKO LEKUKOTASUNA 2

100

Erromatarrek, konkistaren ondoren Latina ezarri zuten hizkuntzatzat, baita kultura eta ohiturak. Akitaniera galtzen joan zen. Baina aztarnak gelditu lehen mendetakoak:
Hildako senideei eskainitako inskripzioak hilobi harritan latinez idatzita, baina giza zein jainko izenak ez daude erromatarrez.-->izen horien eta euskaldunen artean antza, nahiz eta latineko deklinabide-atzizkiak eta grafia izan.
Ilurberrixo, Anderexo, Astoilun, Sembetten, Bihoscin,....
Izenak ez ezik, -txo eta -to atzizkiak.

AKITANIAKO LEHENBIZIKO LEKUKOTASUNA 1

100

Lehen Euskal hitzen lekukotasuna Akitanian.
Akitania eskualdea lehen aldiz aipatu Julio Cesar.
Bere eginkizuna Galia konkistatu eta baketzea zen Kristo jaio aurreko urteetan.
Ikertzaile batzuentzat, Akitaniarrek eta euskaldunek herri bera osatu. Akitaniera eta euskera oso gertuko hizkuntzak ziren:
Autore klasikoek idatzirikoak
Akitaniako eskualdean zehar hainbat inskripzioetako lekukotasunak agertu ziren.

BIDAIARIEN LEKUKOTASUNAK ETA HIZTEGI TXIKIAK 1

Period: Jan 12, 1100 to Jan 12, 1499

Erdi Aroan erromesaldiak ohikoak.
Lehen mailakoak:
* Santiagokoa
* Erromakoa
* Jerusalemkoa

GONZALO DE BERCEO

Period: Jan 12, 1100 to Jan 12, 1399

XII -­XIV. mendeak
Gonzalo de Berceo euskarazko lanak.
Garai horretan euskara zabalduta
Mende horietatik aurrera euskarazko testu gehiago
Beraren lanak euskararen garrantzia eta zabalera adierazaten du.

BIDAIARIEN LEKUKOTASUNAK ETA HIZTEGI TXIKIAK 2

Period: Jan 12, 1100 to Jan 12, 1499

Santiagoko erromesaldia Frantziako hainbat lekutatik.
* Bide bat baino gehaigo zeuden bat Euskal Herritik.
* Aimery Picaud bertatik pasa zen.
* XII.mendean ikusitakoaren gida idatzi zuen.
* Baskoniaren eta bertako biztanleen deskribapen ez oso atsegina sartu zuen.
* Euskarazko hiztegitxo bat ere sartu zeun beste erromesentzat.(Hiztegirik zaharrena)
* Arnold Von Harff erromes alemanak
* XV.mendean hiztegi txiki bat idatzi zuen Donejakuera bidena ikasitako hitzekin.

NAFARROAKO MONASTEGIAK

Period: Jan 12, 1100 to Jan 12, 1499

Erdi Aroan Nafarroako monastegietan euskararen oihartzunak paperetan.
Monastegietako agiritegiak
Garaiko euskaldun izenak (Irantzu edo Leireko agiritegietna)
Monasterioren lursailen eta zerbitzarien izenak nabarienak:
Eneco Arçaia (Ororbia),
Miguel Arguina (Arataxona, 1173)
Nahiz eta euskararen oihartzuna ageri latina zen hizkuntza ofiziala.

NAFARROAKO FORUA

Period: Jan 12, 1200 to Jan 12, 1299

Foruen hizkuntza nafarerromanikoa
Gizarteko talde jasoek latina alde batera utzi eta erromanikoa erabiltzen zuten zeregin berrietarako.
Arauetan euskal hitzak azaltzen ziren artzaileak euskaldunak zirelako

BALADAK 1

Period: Jan 12, 1400 to Jan 12, 1799

Lurraldeen mugak defendatzeko gerra giroak sortutako tradizio literarioa

Gertaeren kontaketan oinarritu. Poema epikoak, baina badira asmaketak eta sentimenduen adierazpenak.
Oroimena euskarri: metrika, errima, doinua memoriaren lagungarri.
Bertsio ugari.

BALADAK 2

Period: Jan 12, 1400 to Jan 12, 1799

Baliabideak: Natura aipamenak, errepikapenak, anafora, sinboloak

Kontserbazioa: Beranduago paperean idatziak
Euskal tradizioaren parte
Baladetatik ateratako ondorioa: Garaiko lexikoa, egitura gramatikalak, bizimodua, pentsamoldea eta jokaerak azaldu

BALADA EPIKOAK

Period: Jan 12, 1400 to Jan 12, 1599

Narrazioa : Gudu-gertakariak, jauntxoen bizitza, bandokide / ahaide zaharren kantuak, heresiak, erlijiozko kantak... Garaiko kronikak
Helburu nagusia: informatzea
Adb: Arrasateko erreketaren kantak, Bereterretxeren kantoria, Atherratzeko anderea, Milia Lasturkoa.

GORTEKO GUTUNA

Jan 12, 1415

Erret Gortean euskarak lekua zuen, ofizialak euskaldunak zirelako.
Funtzionarioen arteko gutuna euskaraz.
Martin San Martinekoak Matxin Zalbakoari idatzitakoa.
Adb: “Et jaunatiçula abarion ez naiz bildur ezten alla.”

BERNARD ETXEPARE 2

Jan 12, 1475

-1545. urtean
-izenburua: Linguae Vasconum Primitiae.
-2 edizio baino bakarrik dago gordea lehena
-Inprimatu: Bordelen
-Lanaren helburua: erlijioa lantzea, solastea, gozatzea eta kantatzea
Idazlea: Bernar Etxepare behe-nafarra
-Euskal literatura: berantiarra- ez zen oso emankorra

BERNARD ETXEPARE 4

Jan 12, 1475

Neusketa
- maiz erabiltzen du 4 / 4 // 4 / 3 neurria.
-Hizkerari dagokionez: Garaziko hizkeraz idatzi zuen. -Etxeparek garai bat itxi zuen ireki orduko, euskal literaturak berriro ezagutuko ez zuen garaia. Haren obraren bizitasunaren parekorik ez zen berriro azalduko, erlijioak
kutsaturik agertuko baitzen geroko literatura guztia.

BERNARD ETXEPARE 1

Jan 12, 1475

Euskerazko lehen liburua idatzi
Euskal literaturaren lehenengo idazlea
1475.aren inguruan jaio omen zen Sarrasketan
Espetxera eraman zuten argitu ez diren arrazoiengatik, uste dute Nafarroako gerran Gaztelako erregearen alde egiteagaitik. Ondoren Eiheralarrera joan zen eta bertako erretore izan zen.

BERNARD ETXEPARE 3

Jan 12, 1475

Egitura
· hitzaurre bat (31 lerro),
· erlijioari buruzko bi bertso (595 bertso lerro), amabirginara zuzendua
· bertso autobiografiko bat (102 bertso lerro) maitasun idealizatua orokorreak
· euskararen gorazarrea egiten duten bi bertso (59 bertso lerro). “Contrapas” eta “Sautrela”
-Liburuak osotara 28 orrialde
-Idatzita: behe-nafarreraz
-ez dio jarraitzen Ernazimenduko kanonari; ahozko literaturatik gertuago dago.

XVI. mendeko literatura (Sarrera 2)

Period: Jan 12, 1500 to Jan 12, 1599

Ezaugarri nagusia:
Literatura berandua eta pobrea.
Euskera bazertuta egoteagatik.
Erromatarren garaia:
Euskera, ahozko eta mintzatzeko literatura
Literatura idatzia ez
Hainbat hizkuntza galdu, euskera ez.
Horregatik euskara “basatien hizkuntza”
Zibilizatiotik kanpo gelditu
Kultura esparrutik kanpo
Ahozko literatura ugaria eta aberatsa.

TESTUINGURU HISTORIKOA (Kultura)

Period: Jan 12, 1500 to Jan 12, 1599

Errenazimendua
-Zientzietan artean eta kulturaren arlo askotan aurrerapenak. (EH jauntxoen seme- alabentzat eta eliz-gizonentzat.)
Garaiko pertsonai garrantzitsuak: Leonardo da Vinci, Galileo Galilei, Miguel Angel, Boticcelli...)
-Tokian tokiko hizkuntzak indartu (herria bere hizkuntzan eskolatu)
-Gutenbergek inprenta asmatu zuen eta ondorioz liburuen ugalketa erreztu zen.

TESTUINGURU HISTORIKOA (Filosofia)

Period: Jan 12, 1500 to Jan 12, 1599

-Humanismoa bultzatzu.
-Arrazonamendua eta enpirismoa.
-Bibliarekiko kezka

TESTUINGURU HISTORIKOA (Erlijioa)

Period: Jan 12, 1500 to Jan 12, 1599

-Protestantismoaren lehen urratsak (Martin Luther) Euskal herrian ez zen jarraitu.
-Nafarroako erreginak honen tesiak onartu eta ondorioz Biblia euskararatu zen.
-Lehen urratsak: ERREFORMAK
-Protestantismoa hedatzeko erlijioa herriari herriaren hizkuntzan azaldu zitzaion.

TESTUINGURU HISTORIKOA (Gertaera politikoak)

Period: Jan 12, 1500 to Jan 12, 1599

-1512: Gaztelako erregeak Nafarroako Erresuma konkistatu
-Estatu- eredua definitzen hasi

XVI. mendeko literatura (Sarrera 1)

Period: Jan 12, 1500 to Jan 12, 1599

Literatura
Zentzu zabalean: Hitzen bidez egiten diren adierazpenak
Zentzu zehatzean: Hitzaren bidez, ahoz zein idatziz, sentimenduak, edertasuna, ideiak, zirrarak adieraztea du helburu.
XVI.Mendean
Lehen euskal literatura idatzia eta landua.
Euskal literatura elizaren eta elizgizonen menpe
Euskal literatura bibliaren itxulpenetan, katiximetan eta kristau ikasbideetan argitaratzen zen. (Oso literatura eskaxa)

TESTUINGURU HISTORIKOA

Period: Jan 12, 1500 to Jan 12, 1599

-Antropozentrismoa, hau da, gizakiaren birbalorizazioa aurkituko dugu.
-Berpizkunde garaia:
-Naturaren garrantzia
-Gizarte hierarkizatuaz hautsiko da.
-Gizakiaren birbalorazioa eta arrazoia.
-Eredu klasikoetara itzuli
-Teknologia berriak (imprenta- liburuen demokrazizazioa, alfabetizazioa eta ahozkoen galera)

JOANNES LEIZARRAGA

Period: Jan 12, 1506 to Jan 12, 1601

-Euskal idazlea
-lapurtarra
-Beskoitzen 1506. urtean jaio- Bastidan 1601. urtean hil
-Apaiz katolikoa zen.
-Pabeko Kontzilioan erreginak- Itun Berriaren itzulpena egitea eskatu zion Leizarragari, dotrina zabaldu ahal izateko (1564)
-Biarnoko sinodoak lau laguntzaile izendatu zizkion lan honetarako.
-itzulitako lanak:
· Jesus Christ Gure Jaunaren Testamentu Berria
· Kalendrera
· ABC edo Christinoen Instructionea

ESTEBA DE GARIBAY 2 (ERREFRAU BILDUMAK)

Period: Jan 12, 1533 to Jan 12, 1599

Ondoren beste lan bat argitaratu zuen: Ilustraciones Genealógicas.
Madrilen hil zen 1599. urtean.
Garibayren errefrauak:
Garibayk bi errefrau bilduma sortu zituen. Baina guri ez zaigu ezta bat ere iritsi.
Bi kolekzioetan 37 errefrau komun daude

ESTEBA DE GARIBAY 1 (ERREFRAU BILDUMAK)

Period: Jan 12, 1533 to Jan 12, 1599

1. urtean jaio zen Arrasaten. Oñatiko unibertsitatean ikasi zuen; ondoren Gasteizen eta, azkenik, Santo Domingo de la Calzadan. Latina eta grekoa ikasi zituen eta letrak lantzeari ekin zion. historia idazteari ekin Arrasaten 1566. urtean. Bere lan handia sortzeko España eta Portugalera bidaiatu zuen; Felipe II.ak bibliotekari izendatu zuen; eta, 1592.ean kronista erreala. (3 tomo eta 40 liburu). Monarkia espainiarra osatzen zuten erreinu guztien historia zen.

JOAN ZUMARRAGAKO

Jan 12, 1537

Mexikotik Durangora idatzitako eskutitzak Zumarragak Tabirako Muntxaraz dorrea gogoratzen du.
Adb: Obatuco ta ondraduco dogu munçarasco eseori.

EUSKARAREN LEHENBIZIKO LEKUKOTASUN IDATZIAK.

Jan 12, 1545

Euskal literaturaren hasiera:
Nork: Bernat Etxepare
Liburua: Linguae Vasconum Primitiae
Lehenagotik euskarazko agiriak

JOAN PEREZ DE LAZARRAGA

Period: Jan 12, 1548 to Apr 11, 1605

-1548. urtean jaio zen Larrean eta 1605. urteko apirilaren 11an hil. Oñatiar jatorriko familia bateko kidea.
-euskal idazlea
-Larreako dorrearen jauna
-Ezezaguna genuen 2004. urtean Madrileko antigoaleko denda batean bere lana aurkitu zen arte.
-Hego Euskal Herriko testurik zaharrena da. Borja Aginagalde dokumentalistak aurkitua

JOAN PEREZ DE LAZARRAGA 2

Period: Jan 12, 1548 to Apr 11, 1605

-Bere lana: “Dianea eta koplak”
-artzain nobela bat da.
-1567. urtean
-102 orrialde ditu eta 45 koplek osatzen dute lan hau (9 gazteleraz)
-Jorge de Montemayor idazlearen lana jarraitzen du (Los Siete Libros de Diana)
-1559
-Izugarrizko arrakasta
-Bi lanak ia-ia berdinak
-Arabako euskalkia
-Gipuzkoako Aldundian dago
-Bertsoak
-4 bertso Ahapaldi bakoitzean
-Hoskidetasuna (Metrika, Errima,...) mantentzen du

REFRANES Y SENTENCIAS (ERREFRAU BILDUMAK)

Jan 12, 1596

-1596. urtean Iruñean argitaratu zen liburu bat

-Autorea: ez dakigu.
-64 orrialde ditu eta 539 errefrau.
-Ezagutzen den ale bakarra Van Eys-ek aurkitu zuen 1894. urtean -Mitxelenak frogatu zuen bezala, ale hau ez dago osorik; Oihenartek errefrau hauek ezagutu eta batzuk aipatu zituen.
-Hauek ez dira Van Eysen edizioan agertzen.
Beste bi koadernotxo gehiago izango zituela uste da(759 errefrau eta 96 orri.)

BALADA EPIKO LIRIKOAK

Period: Jan 12, 1600 to Jan 12, 1699

Kontakizuna oinarri, baina dramadunak dira: elkarrizketaz emanak.
Pertsona, leku, denbora orokorrak (ez zehatzak edo jakinak), beraz ezin dira kronikatzat hartu.
Lirikotasunak garrantzia
Helburu nagusia: entretenitzea
Adb: Arrosa zuriaren azpian, Brodatzen ari nintzen, Goizean goizik, Peru gurea...

BELTRÁN DE SAUGUIS (ERREFRAU BILDUMAK)

Jan 12, 1627

-Jaurgainek aurkitu zuen lana eta Urquijok publikatu zuen RIEV-en. -Beltrán de Sauguis Nafarroako kontseilari izan zen jauntxoa dugu. -Poeta zen, bere lan poetikoa galdu da eta errefrau bilduma bat egin zuen.
-1627. urtearen inguruan hil zen.
-Errefrau-bilduma: 205 errefrau dira. Horietako asko Oihenartek eta Lope de Isastik bildu zituzten geroago.

BALADA LIRIKOAK

Period: Jan 12, 1700 to Jan 12, 1799

Herri poesian ugarienak
Lirika hutsa askotan
Gaiak sinbolopeanemanak, gehinetan.
Elkarrizketa bidez .
Gaia: amodioa
Gehienak ipar Euskal Herrian bilduak
Helburu nagusia: Entretenitu
Adb: Eijerra zira mairia, Maitia nun zira?, Intxauspeko alaba...

BESTE BATZUK 1 (ERREFRAU BILDUMAK)

Period: Jan 12, 1715 to Jan 12, 1881

· Pierre d´Urte (1715) eta Manuel Larramendi (1745): beren gramatika edo hiztegietanerrefrau batzuk aurkitzen ditugu.
· XVIII. mendean Joseph Jesús María Arakistain (?-1765). Larramendiri bere errefrauak bidali zizkion, azken honek bere hiztegiaren berrargitalpenean sar zitzan. Fitak argitaratu zituen 1881.ean, “Revista de Ciencias Históricas”en.

BESTE BATZUK 2 (ERREFRAU BILDUMAK)

Period: Jan 12, 1715 to Jan 12, 1881

Bildumarik aberatsena Jusses Eguiategui zuberotar filosofoarena: Oharkerak, esangiak eta bibetak Jusses Eguiateguic Suberoan errejent zenak bildu dutianac

ERRIOXAKO LEKUKOTASUNAK: EMILIANOAR GLOSAK

Period: Mar 2, 2022 to Mar 2, 2022

EUSKARAZ IDATZITAKO LEHEN ESALDIAK:
Non? Donemiliagako kukulako (Errioxa) monastegian
Zer dira? Latinezko testuen ertzetan agertzen diren euskerazko itzulpenak (Emilianoar Glosak)
Zertarako? esanahia argitzeko
Zergatik? Irakurtzen zebilen fraidea euskalduna zelako.
Ondorioa: Garai hartan Errioxan euskaraz mintzatzen zirela.
Hitzak: izioqui dugu eta guec ajutu ez dugu