-
Akitanian aurkitu dira lehenengo euskal aztarnak. Ikertzaile askorentzat akitaniarrek eta euskaldunek herri bera osatzen zuten eta hizkuntza bera erabiltzen zuten edo, bestela, oso gertuko hizkuntzak ziren akitaniera eta euskara.
-
Julio Cesar (la guerra de las galias liburuan aipatu zuen lehenago esandakoa) eta Estrabon geografoak (euskaldunei buruz hitz egin zuen, herri basatia zela esanez, eta sexu harreman zikinak aipatuz) aipatu zuten akitania inguruan bizi zen tribu bat zegoela galoen ohiturak ez zituela.
-
Akitaniako eskualdean zehar barreiaturik aurkitu diren hainbat eta hainbat inskripzioetako hitzen lekukotasunak. Itxura denez, erromatarrek latina ezarri zuten konkistatutako herrietan, eta bertako hizkuntza( akitaniera) galduz joan zen. Hala ere, hilobietako inskripzioetan beraien hizkuntzako hitz batzuk ageri dira, izenetan batez ere.
Frogek erromatarrak etorri zirenean euskara hemengo hizkuntza zela ziurtatzen digute eta akitaniera eta euskararen arteko ahaidetasuna frogatzen dute. -
Garaiaren ezaugarriak: Akitania eskualdea Julio Cesar erromatar konkistatzaileak aipatu zuen lehenengo aldiz. Galian hiru herri ezberdin omen zeuden hizkuntzaz eta kulturaz: iparraldeak belgak zeuden, erdialdean galiarrak eta hegoaldean akitaniarrak (Akitania: Pirinio mendiek, Garona ibaiak eta Atlantiar ozeanoak mugatuta)
-
Joan den mendeko Luchier ikertzaileak aurkitu zituen inskripzio horietako asko. Adibideak: Ilurberrixo (jainko izena), anderexo, gison, andosus, bihoxus,harbelex, nescato, leheren, borsei, harsi, oxson, ilunnosi, sembeco. Hona hemen lekukotasun horietako batzuk idatzirik agertu diren bezala: • ILVRBERRIXO / ANDEREXO• ASTOILUN / NO.DEO / C.FABIVS / NIS.F EL / V.S.L.M. • SEMBETTEN / BIHOSCIN / NIS.F EL / V.S.L.M.• BAESERTE / DEO/ HARBELEX / HARSI. F / V.S.L.M •LEHEREN / VRIAXE / ILVNNOSI / FILIA
-
Inskripzio hauek latinaren deklinabide markak dituzte hitz amaieratan, eta erromatarren alfabetoa erabili zuten idazteko. Horregatik, euskal fonema transkribatzeko zeinu berezirik ez zuten erabili (ts, tx, tz, z,...).
Honez gain, lekukotasun hauek balio handia dute euskararen historia berreraikitzeko, bai fonetikaren aldetik, zein izenen konposizio, atzizki, genero eta numero aldetik. -
-Errioxa eta Gaztelan euskaraz mintzo ziren
-Erromesaldiak ohikoak ziren
-Frantziako hainbat toki Santiago bidearen abiapuntu
-Santiagora bidean, bidaiari ugari euskal lurretara etorri
ziren
-XIV. mendean euskal lurraldeen mugak defendatzeko gerra giroa -
Aimery Picaud: Frantziatik Santiagora egindako bidaian ikusitakoen berri jasotzen zuen gida idatzi zuen XII. mendean. Euskarazko hiztegitxo bat sartu zuen, beste erromesentzat lagungarri izango zelakoan. Horixe da egundaino ezagutzen dugun euskarazko hiztegirik zaharrena (hitzak oso garrantzitsuak) .
- Laginak
o panem “ogui”
o vinum “ardum”
o carnem “aragui”
o piscem “arraing”
o domum “echea”
o dominum domus “iaona”
o dominam “andrea”
o ecclesiam “elicera”
o tricticum “gari -
- Metrikaz eta errimaz kantatu izanak asko lagundu du
memorian gordetzeko. - Balada beraren bertsio bat baino gehiago jaso izan dira.
- Metrikaz, errimaz eta doinuaz aparte, badira baladetan geroago kopla zaharretan ere atzematen ditugun baliabide aipagarri batzuk: Naturaren aipamenak, bihurkia (errepikapena), anafora eta maite nahiz gorroto dena izendatzeko zenbait sinbolo: usoa, urzapala, ainara, errexiñula, lilia, eguzkia, zitroina, izotza ...
- Metrikaz eta errimaz kantatu izanak asko lagundu du
-
- Eredu epikoaren isla dira baladak.
- XV. Eta XVI. mendeetakoak dira eredu epikodun obrak. Erdi
Aro bukaera aldeko gudu-gertakariak. - Buruzagi eta jauntxoen ekintza eta bizi-giroa, bandokide edo ahaide zaharren kantuak, heresiak eta erlijiozko kantak dira. -Testu epikoak: Beotibarko gudua, Arrasateko erreketako kantak, Bereterretxen kantoria, Atherratzeko anderea, Alos torrea, Milia Lasturko eta abar.
-
-Zuberoako kanta ezagun honen aldaera ezberdinak bildu dira. -Protagonista, Lukuzeko Charles jauna da eta istorioa XVI. mendeko katoliko eta protestanteen arteko borroketan kokatzen da. 50 urteko alarguna zen Charles, 17 urteko Ozaze Jaurgainiako Mariarekin ezkondu zen 1584an, honen borondatearen kontra, kantak aditzera ematen duen bezala. Katolikoa zen Charlesek Mauleko gazteluaren agintea zuen, protestanteek jazarri zutenean; 1587an alde egin behar izan zuten.Otsagin herbesteratuak izan ziren
-
- Ez dakigu heresiaren data zuzenik.
- XV. mendeko emakume bertso-kantarien adibide ona da
hau
- Gerrak aztertu zituen, XIV.-XV. mendeetatik zetozen XVI.ean idatzitako kanta hauek
-
Cer ete da andra erdiaen zauria / Sagar errea, eta ardao gorria / Alabaya, kontrario da Milia / Azpian lur oça, gañean arria. J. K.
-
XIV. mendean euskal lurraldeen arteko mugak defendatzeko gerra giroak sortuko du nolabaiteko tradizio literario bat, ahozko formekin lotua. Hau, Baladen tradizioa izango da. Erromantze izenez ere ezagutuak, gertaeren kontaketan oinarritzen dira eta literatura generoetan epika deritzon sailean sartzen dira. Ez dira gertaera historikoak soilik kontatzen; asmaketak eta sentimenduen adierazpenak eta elkarrizketaz emandako sailak ere kontatzen dira.
-
XV. mendean Arnold Von Harff erromes alemanak beste hiztegi txiki bat idatzi zuen Donejakuera bidean ikasitako hitzekin.
o Item ogea: broyt (ogia)
o arduwa: wijn (ardoa)
o oyra: wasser (ura)
o aragi: fleysch (haragia)
o gasta: keys (gazta)
o gaza: saltz (gatza)
o oluwa: hauer(olioa)
o huetza: stroe (ahotza)
o norda: wer is dae (nor da)
o schambat: wat gilt dat (zenbat)
o hytzokosanma: eyn wirt (etxeko jauna)
o see: sees (sei)
o tzortzey:acht (zortzi) -
- Euskaraz lehenengo liburua idatzi zuen idazlea
- Biarnon espetxeratua, Nafarroako gerran Gaztelako erregearen alde azaltzeagatik eta Beamondarren alde eta agramondarren kontra egoteagatik. Ez zion idazteari utzi.
-
-
- Euskal idazle lapurtarra
- Apaiz katolikoa zen, baina Joana II. Albretekoa protestante bihurtu zenez, 1559an Leizarraga higanot bihurtu zen.
-
- Arrasaten bizi izan zen- Ikasketak: Oñatiko unibertsitatean, Gasteizen eta, azkenik, Santo Domingo de la Calzadan. Latina eta grekoa ikasi eta letrak landu.
-
Garibayren errefrauak:- Bi errefrau bilduma (37 errefrau komun) Oihenarteren liburuan eta Liburutegi Nazionaleako kodize batean- Julio de Urquijok, Los refranes de Garibay bere lanean, bi bildumen berrargitalpena eta iruzkina egin.- Bizkaieraz: tartetik sartzen dituen erromantzeak (“Oñetako lur au jabilt ikara”, “Milia Lastur”...), Oihenarten liburuko errefrauak eta Liburutegi Nazionalekoak. Azken horiek gipuzkerako eraginarekin (agian XVII. mendean kopiatu zituena gipuzkoarra zelako).
-
-Ale bakarra gorde da.
- Lanaren helburua erlijioa lantzea, solastea, gozatzea eta
kantatzea
- Behe-nafarreraz idatzia, Garaziko hizkeraz.
- Ez dio Ernazimenduko kanonari jarraitzen, ahozko
literaturatik hurbilago
- Metrika: 4 / 4 // 4 / 3
- Liburuaren atalak:
-hitzaurrea
-erlijioari buruzko bi bertso
-maitasunari buruzko hamaika bertso
-bertso autobiografiko bat (Kartzelaldia)
-Euskararen gorazarrea egiten duten bi bertso: “Contrapas”
eta “Sautrela” -
- Larreako dorrearen jauna, oñatiar jatorriko familia bateko kidea
- Jauntxoa, ez apaiza
- Gorde den Hego Euskal Herriko testurik zaharrena idatzi
zuen
- 2004. urtean Madrilgo denda batean bere lana aurkitu zen. Gaur egun Gipuzkoako foru aldundian dago
- Errenazimenduko joerak jarraitu
-
- Liburua: Dianea eta koplak (artzain nobela bat da)
- Gaia: Maitasunarena da
- Arabako euskalkian idatzia
- 45 koplek osatua lan hau (horietako 9 gazteleraz)
- Bertsoak lau bertso lerrotakoak, hoskidetasuna
mantendu
- Inspirazio iturria: Jorge de Montemayor idazlearen Los siete libros de Diana
- Bertsoak lau bertso lerrotakoak, hoskidetasuna
mantendu
- Liburua: Dianea eta koplak (artzain nobela bat da)
-
Pabeko Kontzilioan erreginak Itun Berriaren itzulpena egitea eskatu zion dotrina zabaldu ahal izateko.
-
Erregearen kronista zen eta monarkia espainiarrari buruzko liburua argitaratu zuen1570ean
-
Itzulitako lanak argitaratu. Hizkera bateratu bat erabiltzen saiatu, oinarri lapurtera eta beste euskalki batzuk tartekatuz. Ortografia eta hizkeran arazoak. Mailegu asko erabili (latina).
Lanak:
- Jesus Christ Gure Jaunaren Testamentu Berria
- ABC edo Christinoen Instructionea
- Kalendrera
<a href='https://docs.google.com/a/arizmendikide.net/document/d/1VwlBkXhKO6jpV9dDINSpXKz-9pYSq5-fnl_KK1cPV7E/edit' >https://docs.google.com/a/arizmendikide.net/document/d/1VwlBkXhKO6jpV9dDI -
539 errefraudun liburua Refranes y Sentencias comunes en Bascuence:
- Iruñean argitaratu 1596.Urtean
-1894: ezagutzen den ale bakarra aurkitu eta Alemanian gorde 2.mundu gerran desagertu arte
https://docs.google.com/a/arizmendikide.net/document/d/1pOSWvVPRbg86byf0CWg9MELRDaF3IvQ83zQWIg2gGOI/edit -
- Nafarroako kontseilari izandako jauntxoa- Poeta (lan poetikoa galdu)- Errefrau bilduma bat egin (205 errefrau) Horietako asko Oihenartek eta Lope de Isastik bildu zituzten geroago.
-
Erdi Aroan euskararen lekukotasun ugari aurki ditzakegu toki eta pertsona izendegietan.
- Emilianoar glosak
- Baladak
- Santiago bidea -
- Donemiliagako esaldiak garrantzitsuak dira garai horretako egitura gramatikalak azaltzen dituztelako.
- Glosa hauei aditzek ematen diete ziurtasuna, Akitaniako kasuan ez bezala, esaldi osoak baitira.
- Euskararen garapena ulertzeko oso garrantzitsuak izan dira
-
-izioqui dugu.
-Izioqui: Bizkaieraz erabiltzen den ixio aditzarekin lotzen
dute, sua piztea edo sua ematea adierarekin.- guec ajutu ez dugu.
- Ajutu: Honen esanahia ezin izan da argitu; batzuentzat
erori esan nahi du, eta beste batzuentzat, egoki,
gaztelaniazko oharrak kontuan izanda. -
Euskaraz idatziriko lehen esaldiak X. mendekoak dira. Esaldiok Donemiliagako Kukulako (Errioxa) monastegian aurkitu ziren latinez idatziriko prediku liburu batean. Latinezko testuaren ertzetan agertzen dira, euskaraz idatzita daude eta latinezko testuaren itzulpenak dira.
Glosa hauek gaztelera hizkuntzaren lehen idazkitzat hartzen dira, eta horietako bi euskaraz daude.
