-
XII-XIV. mendeetan, Gonzalo de Berceoren lanetan aurkitzen dugu euskara. Zenbait hitz aurkitzen ditugu bere testuetan. Honek garai honetan euskara nahiko zabaldua zegoela esan nahi du. Bi mende hauetatik aurrera gero eta testu gehiago azaltzen dira. Euskara Gonzalo de Berceoren lanetan agertzea euskararen garrantzia eta zabaleraren adibide da.
-
Nafarroako monastegietan Erdi Aroko euskararen oihartzunak berehala ageri dira paperetan. Irantzi edo Leireko agerietan, Nafar foruan bezalatsu, euskal izenak esku beteka bildu dira. Monasterioaren lur-sailen eta zerbitzarien izenak izan ohi dira nabarienak. Baina, euskararen oihartzun sozial guzti hauekin ere, Monastegietako agirien hizkuntza ofiziala ez zen euskara izn, latina baizik.
-
Frantziatik Santiagorako bidean Aimery Picaudek gida bat egin zuen, non Baskoniatik igaro zeneko deskribapen ez oso atsegin bat egin zuen bertako biztanleetaz
-
Foruaren hizkuntza nafar-erromatarra zen. Gizarteko talde jasoek latina uztean, zeregin berrietara erromanikoa hobetsi zuen Nafarroan; baina, arauak gizarte euskaldun bati eman behar zizkiotenez, euskal hitzak behin eta berriz azaltzen dira Nafarroako Foruan
-
XV. mendean Arnold Von Harff erromes alemanak hiztegi txiki bat egin zuen Donejakuera bidean ikasitako hitzekin
-
Erret Gortean bazuen euskarak lekurik, eta bertako ofizialak euskaldunak ziren sarritan. Orain urte batzuk aurkitu zen funtzionarien arteko gutun bat euskaraz.
-
Euskal idazle lapurtarra. Beskoitzen 1506. urte inguruan jaio eta Bastidan 1601. urtean hil zen. Leizarragak itzulitako lanak honako hauek izan ziren:
-Jesus Christ Gure Jaunaren Testamentu Berria
-Kalendrera
-ABC edo Christinoen Instructionea -
Hiru lanak 1571. urtean argitaratu ziren Arroxelan. Oso landuak daude eta hauek egiteko laguntzaileak behar izan zituen. Lanen helburua erreforma sustatzea eta hedatzea izan zen. Hizkuntzari dagokionez, hizkera bateratu bat, euskaldun guztiok ulertzeko modukoa, egitea saiatu zen. Honetarako oinarri lapurtera hartu zuen, gero beste euskalki batzuk tartekatuz. Hala ere, arazo larriak izan zituen ortografia eta hizkeran, eredu falta zela eta.
-
- urtean jaio zen Arrasaten. Latina eta grekoa ikasi zituen eta letrak lantzeari ekin zio. Arrasaten bizi izan zen eta han historiak idazteari ekin zion. Bere lan handia sortzeko Espainia eta Portugaletik bidaiatu zuen; 1576. urtearako butatu zuen. Urte horretan bertan, Felipe II.ak bibliotekari izendatu zuen; eta, 1592.ean kronista erreala.
-
1570.urtean Flandesera joan zen bere lan ezagutzera ematera, eta hurrengo urtean argitara eman zen (3 tomo eta 40 liburu). Monarkia espainiarra osatzen zuten erreinu guztien historia zen. Ondoren beste lan bat argitaratu zuen: Ilustraciones Genealógicas. Garibayk bere lanetan sartzen dituen erromantzeak bizkaieraz daude.
-
Mexikotik Durangora idatzitako eskutiz honetan Zumarragak Tabirako Muntxaraz dorrea gogoratzen du: Obatuco ta ondraduco dogu munçarasco eseori.
-
Aurretik ere badugu euskararen erabileraren zenbait lekukotasun, baina horiek ezin dira inondik inora liturataratzat jo. Euskal Literatura berantiarra eta pobrea izan zen. Urritasun horren erruduna euskararen erabilera bazterrekoa izan da, ez baitzegoen literatura idatzian erabiltzako modurik. Kontuan izan behar da erromatarren menpeko lurraldeetako berezko hizkuntzak galdu egin zirela latinaren eraginez, euskara izan ezik.
-
Euskal literaturaren lehenengo hastapena XVI.meendean. Bernat Etxeparek Linguae Vasconum Primitiae liburua argitaratu
-
Oro har, XVI. mendetik XVII. mendearen bukaerararte, Elizaren eta elizgizonen menpe egon zen Euskal Literatura. Denbora tarte horretan plazaratu ziren liburu gehienak Bibliaren itzulpenak, katiximak eta kristau ikasbideak izan ziren, gehiemak ere balio literario eskasekoak.
-
XVI. mendetik XVII. mende bukaerararte euskal literatura elizaren eta elizgizonen menpe egon zen
-
Euskararengatiko kezka XIX.mendean sortu zen Euskal Herrian eta orduan gertatu zen literaturaren loratzea; tradizio idatziaren faltak eraginda, oso berantiarra izan zen Europako inguruko herrietako literaturaren loratzearen aldean.
-
XIX.mendearen bukaeran aldera eta XX.mendearen hasieran gorako joera nabarmena hartu zuen Euskarak. Literaturgintzan sekula izan gabeko kezka estilistikoa sortu ziren; teknikeei eta formei buruzko ardura nabarmentzen hasi zen idazleengan.
-
Euskal Herrian literatura, industrializazioak izandako eragin sozio-politikoaz aparte, baserriari edota bizimodu tradizionalari lotuegia zegoen horaindik. Gainera, idazle gehienek erabiltzen zuten euskara zaila eta ulergaitza zen euskladun arruntentzat.
-
Lietratura hiritartu eta laikoa bihurtu zen. Literaturan kezka eta gai berriak agertzen hasi ziren eta gorakada ikaragarria izan zuten nobelagintzak eta poemagintzak.
-
XX. mendeko 60ko hamarkadan izan zen haustura unea, literatura hiritartu eta laiko bihurtu zen unea. Literaturan kezka eta gai berriak agertzen hasi ziren eta gorakada ikaragarria izan zuten nobelagintzak eta poemagintzak
-
Akitaniaren hitzak euskararen hantz handia: gison/gizon, andosus/handi..
Izenak ez ezin atzizkiak ere identifikatu dira, -txo eta -ko adibidez. Lekukotasun hauek balio handia dute euskararen historia berreraikitzeko, bai fonetikan aldetik, zein izen konposizio, atzizki, genero eta numero aldetik. -
Larrean (1548) jaio zen eta 1605ean hil zen eukal idazlea izan zen. Larreako dorrearen jauna izan zen. Ezezaguna 2004.urtean Madrileko antigoaleko denda batean bere lana arkitu zen arte. Gorde den Hegoaldeko Euskal Herriko testurik zaharrena. Dianea eta koplak izena du bere lanak eta artzain nobeloa da. 1567.urtean idatzi zuen.
-
Bere aurkikuntza oso garrantsitzua izan zen ere Arabako euskalkia darabilelako. Gaur egun lan hau Gipuzkoako Foru Aldundian aurkitzen da. Lazarragaren bertsoak lau bertso lerrotakoak dira (ahapaldi bakoitzak) eta hoskidetasuna mantentzen du. Gaia maitasunarena da.
-
Ikertzaile askorentzat akitaniarrek eta euskaldunek herri bera osatzen zuten, edo, bestela, oso gertuko hizkuntzak ziren. Hau egiaztatzeko bi froga zeuden: Akitanian zehar barreiaturik aurkitu ziren hainbat eta hainbat inskripzioetako hitzen lekukotasunak eta historian zehar gerturik egon direla uste delako.
-
Euskaraz idatzitako lehen hitzak X. mendekoak dira. Esaldiok Donemiliagako Kukulako (Errioxa) monastegian aurkitu ziren latinez idatziriko prediku liburu batean
