Euskal Literatura

Akitaniako lehendabiziko lekukotasunak

100

Pirineo mendiek, Garona ibaiak eta Atlantiar ozeanoak mugatzen duten Akitania lurraldean, lehen euskal hitzen lekukotasunak aurkitu dira. Zenbait ikertzaileentzat, akitaniar eta euskaldunek herri berbera osatu eta hizkuntza bera erabiltzen zuten. Honen ondorioz, Akitaniako eskualdean zehar, hainbat inskripziotako hitzen lekukotasunak eman ziren hizkuntzauena arteko lotura baieztatuz, hauexek esaterako:
ILVRBERRIXO / ANDEREXO

Bidaiaren lekukotasunak eta hiztegi txikiak

Dec 1, 1100

Santiagora bidean hainbat bidaiari heldu ziren euskal lurraldetara. Aimery Picaud deituriko erromes frantses batekk, Frantziatik Santiagoraraino egindako bidaian ikusitakoaren berri ematen zuen gida bat idatzi zuen XII.mendean. Bertan, euskarazko hiztegi bat sartu zuen beste erromesentzat lagungarria izango zelakoan. Hitz hauek garrantzi handikoak dira Nafar biztaleak elkar ulertzea posibilitatzeaz gain, euskeraz idatzitako lehendabiziko hiztegia osatzen dutelako.

Nafarroako Monastegiak

Dec 1, 1173

Euskara paperetan ageri. Monastegietako hizkuntza ofiziala latina.

Nafarroako Forua (XIII.mendea)

Dec 1, 1200

Foruaren hizkuntza nafar-erromanikoa zen. Bertan euskal hitzak begin eta berriz azaltzen ziren zeregin berrietarako arauak gizarte euskaldun bati eman behar zitzaizkiolako

Gonzalo de Berceo

Dec 1, 1280

XII-XIV.mendeetan Gonzalo de Berceo idazlearen lanetan aurki daiteke euskara. Garai hartan oso zabaldua baitzegoen eta ondorioz ordutik aurrera geroz eta testu gehiago azaltzen dira.

Gorteko gutuna

Dec 1, 1415

Erret Gorteko ofizialak euskaldunak. Funtzionarioen arteko gutunak euskaraz.

Bernart Etxepare

Dec 9, 1475

Euskaraz lehenengo liburua idatzi zuen idazlea,
1475aren inguruan jaio zena Donibane Garazi inguruan. Eiharelarreko erretorea izan zen eta Biarnon espetxeratua ,Nafarroako gerran Gaztelako erreegearen alde azaltzeagatik nahiz beamondarren eta agramondanen aurka egoteagatik.
1545. urtean bere liburua argitaratu zen Bordelen: Linguae Vasconum Primitiae. Lanaren helburua erlijioa lantzea,
solastea, gozatzea eta kantatzea izan zen.
Hona hemen bere lan bat

Baladak

Dec 1, 1500

Epikoak eta lirikoak.
Istorio bat kantuz kontatzen duena, espresioa kantuz dena.

Joannes Leizarraga

Dec 10, 1506

Euskal idazle lapurtarra. Beskoitzen 1506. urte inguruan jaiotakoa eta Bastidan 1601. urtean hil zena. Apaiz katolikoa zen, baina Joana II. Albretekoa erregina protestante bihurtu zelarik, berarekin eraman zituen hainbat eta hainbat kristau. Orduan, Protestante bihurtu zen. Itzulgintzan lan egin zuen eta Iesus Christ gure Iaunaren Testamentu Berria izan zen bere lan nagusia.

Politika

Dec 7, 1512

Gaztelako erregeak Nafarroako Erresuma konkistatu zuen eta Albretarren dinastiak Nafan-oa Beherera aide egin behar izan zuen. Monarkiak indarrean zeuden garai hartan hasi zen, bada, gaur ezagutzen dugun estatu-eredua

Joan Zumarragako

Dec 1, 1537

Mexikotik euskaraz idatzitako eskutitza.

Joan Perez de Lazarraga

Dec 9, 1548

1. urtearen inguruan jaio eta 1605. urtean hil zen, euskal idazlea izan zen. Larreako dorrearen jauna izan zen, oñiatiar jatorriko familia bateko kidea. Ezezaguna genuen 2004. urtean Madrileko denda batean bere lana aurkitu zen arte. Honela, gorde den Hego Euskal Herriko testurik zaharrena dela ikusi zen. Dianea eta koplak izena du bere lanak eta artzain nobela bat da. 1567. urtean idatzi zuen. Bere lanak

Berpizkunde garaian gizartea...

Dec 7, 1550

Gizarte hierarkizatua hautsi eta ondorioz.
gizakiaren birbalorizazioa arrazoia aurkitu eta
Erdi Aroko balore guztien ukapena ematen da, antzinaro klasikora eta hango baloreetara bueltatuz.

Teknologia berriak

Dec 7, 1550

inprenta sortu, ondorioz liburuen demokratizazioa eta alfabetizazioa bultzatuko eta ahozkotasunaren galera

Egoera soziopolitikoa

Period: Dec 7, 1550 to Dec 7, 1590

erlijioa

Dec 7, 1555

Protestantismoaren lehen urratsak eman zituen.
Nafarroako erreginak J protestantismoaren tesiak onartu zituen eta horren ondorioetako bat Biblia euskaratzearena izan zen.
Aipagarriak erliji borrokak.

Kultura

Dec 7, 1560

Europan gertaturiko mugimendurik gan-antzitsuena Ernazimendua.
Letren munduari dagokionez, latinaren eta beste hizkuntza askoren ondoan, tokian tokiko hizkuntzak indartzen hasi

• Euskal gizartean, ordea, herri xeheak zientzia eta letren munduko ateak itxita zituen, aitonen seme-alaba edota eliz gizona izan ezean,

Filosofiia

Dec 7, 1567

Humanismoa bultzatuko da, ondorioz Bibliarekiko kezkak

Errefrau bildumak

Dec 10, 1596

1. urtean Iruilean argitaratu zen liburu bat, Pedro Porralis Amberesekoaren inprentan, honako izenburua zuena: Refranes y Sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance con nameros sobre cada palabra, para que se entiendan las dos lenguas. Autorea nor den ez dakigu. Liburu honek 64 onrrialde ditu eta 539 errefrau. Ezagutzen den ale bakarra Van Eys-ek aurkitu zuen 1894. urtean eta Darmstadt-en (Alemanian) gordetzen zen, II. Mundu Genrran desagertu zen arte.

Errioxako lekukotasunak, Emilianotar glosak

Mar 2, 2022

X. mendetik aurrera, Errioxa eta Gaztela aldean lekukotasunak nahiz euskeraz idatziriko lehen esaldiak gero eta ugariak dira, bertan euskaraz mintzatzen baitziren. Hauek,Donemiliagako Kukulako monastegian aurkituak izan ziren liburu batean. Glosa moduan ezagutzen dira, euskeraz idatziako latinezko testuaren itzulpen hauek eta oso garrantzitsuak dira garai hartako egitura gramatikalak azalten dituztelaako euskeraren garapena ulertzea posibiltaztearekin batera.