Literatura XVI mendera arte

Akitaniako hilobietan euskarazko hitzak

Jan 1, 1001

Emilianoar Glosak euskaraz

Jan 1, 1300

Bidaiarien lekukotasunak eta hiztegi txikiak

Jan 1, 1300

Gonzalo de Berceoren lanetan euskara aurkitu

Jan 13, 1300

GONZALO DE BERCEO
Bere lanetan zenbait hitz euskeraz aurkitu (zatico).
Hau euskara nahiko zabaldua zegoela esan nahi du.

Foruaren hizkuntza nafar-erromanikoa

Jan 14, 1300

NAFARROAKO FORUA
Gizarteko talde jasoek (Gorteak,
Elizak…), latina uztean, zeregin berrietarako erromanikoa hobetsi zuten Nafarroan.
Arauak gizarte euskaldun bati eman behar zizkiotenez, euskal hitzak behin eta berriz azaltzen dira Nafarroako Foruan.

BALADAK

Jan 16, 1300

Euskal lurraldeen arteko mugak defendatzeko gerra giroak sortuko du nolabaiteko tradizio literario bat, ahozko formekin lotua --> Baladen tradizioa
Erromantze izenez ere ezagutuak, gertaeren kontaketan oinarritzen dira eta literatura generoetan epika deritzon sailean sartzen dira. Baina ez dira gertaera historikoak soilik kontatzen; badira asmaketak eta sentimenduen adierazpenak eta elkarrizketaz emandako sailak ere.
Herri-literaturaren fruitu hauek oroimena izan

GORTEKO GUTUNA

Jan 16, 1415

Erret Gortean euskarak lekua zuen, eta bertako ofizialak euskaldunak ziren askotan.
Orain dela urte batzuk aurkitu zen funtzionarien arteko gutun bat euskaraz.
Martin San Martin-ekoak Matxin Zalba-koari idatzia zen.

Testuinguru historikoa

Jan 1, 1512

Berpizkunde garaia
Gizarte hierarkizatua hautsiko denez, bizimodu berri bat,
Grezia eta Erromako jakinduria zabaldu, Arrazoimena
Inprenta
Protentantismoa
1512. urtean: Gaztelako erregeak Nafarroako Erresuma konkistatu zuen eta Albretarren dinastiak Nafarroa Beherera alde egin behar izan zuen. Monarkiak indarrean zeuden garai hartan hasi zen, bada, gaur ezagutzen dugun estatu-eredua definitzen.

JOAN ZUMARRAGAKO

Jan 16, 1537

Mexikotik Durangora idatzitako eskutitz honetan Zumarragak Tabirako Muntxaraz dorrea gogoratzen du: Obatuco ta ondraduco dogu munçarasco eseori.

euskal literaturaren egiazko hastapena

Jan 12, 1545

Bernat Etxeparek argitara eman zuen Linguae Vasconum Primitiae izeneko liburuak mugatzen badu ere, ezin dugu esan ez dakigula ezer hura baino lehenagoko euskaraz, edo ezer ez dela garai haietatik gureganaino iritsi. Baditugu antzinako euskararen berri ematen diguten agiri batzuk.

Bernard Etxepareren lehenengo lana

Jan 13, 1545

BERNARD ETXEPARE
1545. urtean Bordelen inprimatu zen lehenego bere lana Linguae Vasconum Primitiae, euskarazko lehen liburua

AKITANIAKO LEHENBIZIKO LEKUKOTASUNAK

Jan 16, 1560

Ikertzaile askorentzat akitaniarrek eta euskaldunek herri bera osatzen zuten eta
hizkuntza bera erabiltzen zuten edo, bestela, oso gertuko hizkuntzak ziren akitaniera
eta euskara. Iritzi honen alde bi froga multzo argudiatzen dira: batetik, goian aipatu
ditugun autore klasikoak idatzirikoak eta bestetik, Akitaniako eskualdean zehar
barreiaturik aurkitu diren hainbat eta hainbat inskripzioetako hitzen lekukotasunak.

Esteban de Garibay

Jan 1, 1566

1533-an jaio Arrasaten, 1599-an hil Madrilen
Oñatin, Gasteizen eta Santo Domingo de la Calzadan ikasi zuen
1556-an ezkondu, 66-ra arte Espaina eta Portugalera bidaia
Felipe II-ak 1566-an bibliotekari izendatu eta 92-an kronista erreala 1570-ean lana aurkeztu Flandesen: Monarka espainiarraren erreinuen historia, 3 tomo eta 40 liburu
Ilustraciones genealógicas: Grandezas de España. Noticias de los títulos y casas ilustres lanaren atal bat, ez argitaratua Bi errefrau Bilduma, aurkitu ez direnak

Joan Perez de Lazarraga - Diana eta Koplak

Jan 1, 1567

1548-1605 Artzain nobela.
102 orrialde eta 45 kopla, 9 gazteleraz.
Bertso ahapaldi bakoitza lau bertso lerrotakoa.
Hotskidetasuna
Gaia: Maitasuna Jorge de Montemayor-en Los siete libros de Diana (1559) nobelaren jarraipena
Pertsonaiek izen berdinak baina aldaera batzuekin 2004-an aurkitu zen Madrilen
Orain Gipuzkoako Foru Aldundian dago.
Inportantea da Arabako euskalkian dagoelako.
Euskarazko idatzi zaharrena

Joannes Leizarragaren lanak

Jan 1, 1571

1506-1601
Apaiza eta Itzultzailea
1564- Pabeko Kontzilioan erreginak Itun Berriaren itzulpena egitea eskatu, doktrina zabaltzeko Oso landuak
Laguntzaileekin idatziak
Helburua: Erreforma sustatzea eta hedatzea
Euskara bateratu batean
Lapurtera+Euskalkiak ortografia arazoekin
Latineko termino kulto eta erlijiosoak
Lehenengo euskal prosa · Jesus Christ Gure Jaunaren Testamentu Berria
· Kalendrera
· ABC edo Christinoen Instructionea

J Leizarraga - Testamentu Berria

Jan 1, 1571

Vulgatatik itzulia + Zati asmatuak
Zatiak: Nafarroako erreginarentzat gomendio karta, euskara eta euskalkien arazoak, hiztegia...
Lapurtera + Zuberera eta behe-nafarrera apur bat
Euskara batuaren falta azaldu
Bukaera eta asmoa: Jainkoaren hitza ulertu eta zabaltzea

J Leizarraga - ABC

Jan 1, 1571

Itzulpen erlijioso protestantea
Aholkuak: Praktikatu gehiago, Ongi irakurri hasieratik ikasi beharra, Hitzak argi ahoskatu
Jaingoikoa zerbitzatu nahi dutenak zer egin jakin dezaten

J Leizarraga - Kalendrera

Jan 1, 1571

Egutegi baten itzulpen erlijiosoa
Jaiak, ilargia...
Bizimodua parametro erlijiosoen barnean mantentzeko
Jendeak jakiteko zer egin behar duen: Jai eta santu egunak

EREDU EPIKOA

Jan 16, 1584

Bukaera aldeko gudu-gertakariak, buruzagi eta jauntxoen ekintza eta bizi-giroa, bandokide edo ahaide zaharren kantuak, heresiak eta erlijiozko kantak dira. Alderdi poetikoak ere badu lekurik, baina gertaera eta guduek daramate kontaeraren haria. Garaiko kronikatzat har daitezke. Adibide batzuk:
· Atherratzeko anderea
· Milia Lasturkoaren heresia:

Refranes y sentencias

Jan 1, 1596

Iruinan argitaratua, anonimoa
64 orri eta 539 errefrau, euskeraz eta gazteleraz
1894-an Darmstadt-en aurkitu, II. Mundu Gerran desagertu
Larramendik ale bat aurkitu zuen bere garaian
Julio Urquijok aztertu, iruzkindu eta berrargitaratu zituen
Autorea Garibay zela proposatu zen, baina ez da, humanista bilbotar bat baizik
XV.mendeko bandokideen arteko gatazkei erreferentzia
Gipuzkoeraren eragindun bizkaiera, hizkera arkaikoan
Askotan gaztelerazko hitz joko eta sintaxia

Arnold Von Harff erromes alemanak hiztegi txiki bat idatzi

Jan 13, 1600

Eredu epiko-lirikoa

Jan 16, 1600

Kontaera dute oinarri, baina dramadunak dira; hau da, elkarrizketaz emanak.
Pertsonak, lekuak eta garaiak ez dira zehatz eta jakinak, orokorrak baizik.
Ezin dira kronikatzat hartu.
Isuri lirikoak denboraren eta leku zehaztasunen gainetik jartzen ditu; nonahiko eta noiznahiko literatura-emaitzak dira. Adibideak:
Arrosa zurriaren azpian
Brodatzen ari nintzen
Goizean goizik
Peru gurea
...

Beltrán de Sauguis

Jan 1, 1627

1627-an hil zen
Bere lana Jaurgainek aurkitu eta Urquijok publikatu
Nafarroako kontseilari izandako jauntxo poeta
205 errefrauko bilduma du, asko Oihenarte eta Lope de Isastik bilduak

Eredu lirikoa

Jan 16, 1700

Multzo hau da herri-poesian ugariena eta, askoren ustez, onena. Konta-poesia hau lirika huts bihurtu da kasu gehienetan. Gaiak sinbolopean emanak datoz, eta elkarrizketa bidez agertzen dira. Amodioa dute ia gai bakarra, eta gehienak Ipar Euskal Herrian bildu dira.
Metrikaz, errimaz eta doinuaz aparte, badira baladetan geroago kopla zaharretan ere atzematen ditugun baliabide aipagarri batzuk: naturaren aipamenak, bihurkia, anafora eta maite nahiz gorroto dena izendatzeko zenbait sinbolo

Pierre d'Urte eta Manuel Larramendiren errefrauak

Jan 1, 1715

Jusses Eguiateuren errefrauak: EH aberatsena

Jan 1, 1765

Joseph Jesús María Arakistainek Larramendiri bere errefrauak bidali

Jan 1, 1881

ERRIOXAKO LEKUKOTASUNAK: EMILIANOAR GLOSAK

Feb 18, 1950

Erdi Aroan euskararen lekukotasun ugari aurki ditzakegu toki eta pertsona
izendegietan. Lekukotasunak are ugariagoak dira X. mendetik aurrera; horietako
asko Errioxa eta Gaztela aldekoak dira, lurralde horietan euskaraz
mintzatzen baitziren.

leizarragaren lana aurkitzen da

Jan 16, 2004

Artzaineleberri hau kopla batzuekin, hiru lan erlijioso eta amaitzeko atsotitz edo errefrau bildumekin