-
Erdi Aroan erromesaldiak ohikoak ziren eta Santiagorakoak lehen mailakoak ziren, erromakoarekin edo jerusalengoarekin batera. Nafarroa behera, Ibañeta, Gaztela eta Leon, ziren Santiagorako bidearen abiapuntua. Beste alde batetik, kostaldetik zen, Baionatik Bilbora eta aurrera eginez, Santiagoraino.Aimery Picauz izeneko erromes frantsezak, Frantziatik Santiagora egindako bidaian ikusitakoen berri jasotzen zuen gida idazten zuen. Euskeraz idatzitako lehen hitzak garrantsitsuak eta hiztegia sortu.
-
Hizkuntza nafar erromanikoa zen. Gizarteko talde jasoek (gorteak, elizak etb.) latina ostean, zeregin berrietarako erromanikoa hobetsiz zuten Nafarroan; baina, arauak gizarte euskaldun bati eman behar zizkiotenez, euskal hitzak bein eta berriro azaltzen ziren Nafarroako foruak.
-
XIII eta XIV. ,endeetan Gonzlao de Berceoren lanetan aurkitzen dugu euskara. Hainbat hitz aurkitzen dira bere testuetan; zatico. Euskararen garrantzia eta zabaleraren adibide zen.
-
Euskal lurraldeen arteko mugak defendatzeko gerra giroak sortuko du nolabaiteko tradizio literario bat, ahozko formekin lotua. Erromantze izenez ere ezagunak. Gertaeren kontaketan oinarritu eta literatura generoetan epika deritzon sailean sartu. Oroimena izan dute euskarri, nahiz eta metrikaz eta errimaz kantatu izana. Asko lagundu du memoria gordetzeko. Eskualde bakoitzak bere dialektoak dituzte.
-
Sailkapena:
-Eredu epikoa: XV et XVI mendeetakoak. Erdia Aro bukaera aldeko gudu-gertakariak, buruzagi eta jauntxoen ekintza eta bizi giroa, bankoide edo ahaide zaharren kantuak, heresiak eta erlijiozko kantak dira.
-Atherratzeko anderea: Zuberoako kanta ezagun honen aldaera desberdinak bildu dira.
-Milia lasturko herezian ez dakigu hereziaren data zuzenik, baina XV. mendeko emakume bertso kantarien adibide hona hau da: Cer ete da andra erdiaren zauria. -
Erret gortean bazuen euskarak lekurik, eta bertako ofizialak euskaldunak ziren sarritan. Orain urte batzuk aurkitu zen funtzionarien arteko gutun bat euskaraz. Martin San Martin-ekoak Matxin Zalbakoari deitzen zen.
-
Bernard Etxepare, 1475ean jaio zen Sarraskan, hau da, Donibare Garazi ondoan. Espetxeratu egin behar izan zioten. Baliteke, Nafarroako gerran Gaztelako erregearen alde azaltzearengaitik izan zela, bemondarren alde eta agramondarren kontra egoteagaitik. Ondoren Eiheralarrera joan zen eta bertako erreaktore izan zen. Euskeraz lehen liburua idatzi zuen idazlea zen eta kronologikoki literaturan lehenengo idaea ere.
-
Hitzaren bidez egiten diren adierazpen guztiak dira literatura. Literatura ahoz zein idatziz ematen da; edertasuna sortzea eta sentimenduak, ideiak, zirrarak etab. transmititzea ditu helburu. XVI. mendean hasten da euskal literatura idaztzia, literatura landua. Aurretik ere bazeukagun euskeraren erabileraren zenbait lekukotasunean. Bi ezaugarri ditu: berandukoa eta pobrea. Euskera basatien hizkuntza giza gelditu zen, zibilizaziotik at eta kulturaren esparrutik at.
-
Ahozko literaturan berriz, beste edozein herrirena bezain ugaria, aberatsa eta joria bait zen.
-
Euskal idazle lapurtarra. 1506an jaiotakoa.Eta Bastidan 1601.urtean hil zena. Apaiz katolikoa, baina Joana II. Albretekoa erregina protestante bihurtu zelarik, berarekin eraman zituen hainbat kristau. Pabeko Kontzilioam erreginak Itun Berriaren itzulpena egitea eskatu zion Leizarragari, dotrina zabaldu ahal izateko (1564.urtean).Biarnoko lau laguntzaile izendatu zizkion lan horretarako. 1571.urtean argitaratu hiru lanak Arroxelan.Helburua: erreforma sustatzea eta hedatzea. Hizkuntza bateratua.
-
Gaztelako erregeak Nafarroako Erresuma konkistatu zuen eta Albretarren dinastiak Nafarroa beherera alde egin behar izan zuen. Monarkiak indarrean zeuden garai hartan hasi zen, bada, gaur ezagutzen dugun estatu-eredua definitzen.
-
Esteban de Garibay y Zamalloa 1533.urtean jaio Arrasaten. Monarkia espainiarra osatzen zuten erreinu guztien historian zehar. Lan bat argitaratu zuen: Ilustraciones Genealógicas.
1599.urtean hil zen Madrilen. -
Mexikotik Durangora idatzitako ezkutitz honetan Zumarragak tabirako Muntxaraz dorrea gogoratzen du: Obatuco ta ondraduco dogu munÇarsko eseori.
-
Euskal literaturaren egiazko hastapena XVI. mendean, 1545. urtean Bertat Etxepare argitara eman zuen Lingua Vasconum Primitae izaneko liburua Bordelen. Bi edizio baina ale bakarra gorde da. Lanaren helburua erlijioa lantzea, solaste, goratzea eta kentzea izan zen.:Egitura:
- Hitzaurre bat(31 lerro).
- Elijioari buruzko bi bertso(595 bertso lerrro).
- Maitasunari buruzko hamaika bertso(403 bertso).
- Bertso autobiografiko bat (102 bertso lerro).
-Euskararen gorazarrearen bi bertso. -
Euskalduntzat jotzen diren lehen lekukotasunak, ez dira gaur egun Euskal Herritzat hartzen den lurraldean bildu izan. Lehen euskal hitzen lekukotasunak Akitanian aurkitu ziren.
Akitaniarrak eta euskara:
Akitania eskualdean, Julio Cesar konkistatzaile ospetsuak aipatu zuen lehen aldiz. AKitania pirineoko mendiek, Garona ibaiak eta Atlantiar ozeanoa mugatzen dute. Gudariaren kronikan memperatutako Galiaren berezitasunak aipatzean galian hiru herri bereiztu: Belgak, Galiarrak eta Akitaniarrak. -
Luchaire iraultzailea izen hauetariko asko gaur egungo euskal hitzekin duten izugarrizko antza ohartu zen. Erromatarren garaiko lekukotasunek, erromatarrak etorri zirenean, euskara lehenengo hizkuntza zela zihurtatu. Eta Akitaniera eta Euskeraren arteko ahaidetasuna baieztatzen dute; pirineoetako aldeetan hizkuntza bera hitz egiten zelako susmoa. Lekukotasun hauek balio handia zuten euskararen historia berreraikitzeko bai fonetikaren aldetik zein izenen konposizio, genero eta numero aldetik.
-
J. Perez de Lazarraga, Larrean 1548an jaio zen. Euskal idazlea eta Larreako dorrearen jauna zen. 204an Borja Aginagalde aurkitu zuen Joan-en lana. Lana ``Dianeak eta koplak´´ deitzen zen. Artzain nobela bat da eta 1567an idatzi zuen 45 koplez osatuta.
-
Iruñan argitaratu zen liburu bat, Autorea zein den ez dakigu.Ezagutzen duen ale bakarra Van Eys-ek aurkitu zuen 1894.urtean eta Alemanian gordetzen zen. Larramendik, liburu edo koaderno zahar bat aurkitu zuela usten zu, zeinak gaztelerazko eta euskarazko errefrauak biltzen zituzten. Julio Urquijok iruzkindu eta berrargitaratu zituen. Aipatu zen Esteban de Garibay izan zitekeela autorea. XV,mendeko banokieen arteko gatazkei egiten diete erreferentzia. Bizkaieraz idatzita.
-
Jaurgainek aurkitu zuen lana eta Urquijok publikatu zuen RIEV-en. Beltrán de Sauguis Nafarroako kontseilari izan zen jauntxoa dugu. Poeta zen.
-
Errioxa eta Gazztela aldekoak ziren. Euskeraz idatziriko lehen esaldiak X. mendekoak Esaldiok Donemiliagako Kukulako monastegian aurkitu ziren latinez idatziriko eta latinezko testuaren itzulpenak dira, haiei, Emilianoar glosak deitzen dira
-
