EUSKARAREN HISTORIA

AKITANIA

100

INFO GEHIGARRIAErromatar Inperio garaia. Akitanian eta Euskal Herrian hitz egiten zen hizkuntza antzekotasun handia zuen. Inskripzioak (jainkoei eskainiak) → bertan bizitako senideen hilobietan. Nahiz eta alfabeto erromatarra erabili, jainkoak eta izenak ez ziren erromatarrak.
Erromatarrek Akitania konkistatu zutenean, latina inposatu + kultura eta oihiturak.
Akitaniako hizkuntza galtzen joan zen.
Erromatarren garaiko leukotasunek, erromatarrak etorri zirenean Euskera hemengo hizkuntza zela ziurtat

ERROMATAR INPERIOA

Period: 100 to 200

KONTEXTUA

Period: 100 to Dec 17, 1700

AUTOREAK

Period: Dec 18, 1100 to Dec 18, 1500

HIZTEGI TXIKIA

Dec 12, 1200

XII.mendean, Frantziatik Santiagora erromes zihoan Aimery Picaudek ikusitakoaren berri jasotzen zuen gida idatzi zuen bidai osoan. Baskoniako herritarren inguruan hitz egiten zuen eta beste erromesei lagungarri izango zitzaien hiztegitxo bat ere gehitu zuen. Euskerazko lehen hiztegia sortuz.

GONZALO DE BERCEO

Dec 12, 1300

XII-XIV mendeetan Gonzalo de Berceoren lanetan aurkitzen dugu euskara. Gonzaloren lanetan euskara agertzea honen zabalera eta garrantziaren adierazle da.

NAFARROAKO FORUA

Dec 12, 1300

XIII.mendean foruen hizkuntza Nafar-Erromanikoa zen. Goi mailako gizarte klaseek latina uztean, erromanikoa erabiltzen zuten Nafarroan baina hala ere, behin eta berriz euskarazko hitzak erabiltzen zituzten, arau gehienak euskaldunengana zuzenduta zeudelako.

NAFARROAKO MONASTEGIAK

Dec 12, 1300

Erdi Aroko euskara ageri da monastegietako paperetan.
Bertan→ garaiko euskal izenak topatu + monastegien lur-sailen eta zerbitzarien izenak

BALADAK

Dec 12, 1400

-Tradizio literario bat, ahozko formekin lotuta
- Gertaeren kontaketan oinarritu
- Baladen tradizioa→ XIV.mendean sortu euskal lurraldeetako mugak defenditzeko sortu ziren gerrekin

BALADAK EDO ERROMANTZEAK

Period: Dec 12, 1400 to Dec 12, 1700

GONZALO DE BERCEO

Dec 18, 1400

XII-XIV. mendeetan Gonzalo de Berceoren lanetan aurkitzen dugu euskara. Honek euskararen garrantziaren adierazpen zuzena da.

GORTEKO KUTUNA

Dec 12, 1415

Erret gortean euskararen erabilera aurkitu→ bertako ofizialak euskalduna ziren
Funtzionarioen arteko gutunak topatu euskaraz idatzita

INPRENTAREN ASMAKIZUNA

Dec 18, 1440

Gutenberg-ek Inprenta asmatu zuen. Inprentak alfabetizazioa bultzato zuen. Ondorioz, ahozkotasunaren galera eta liburuen ugalketa erraztu.

KULTURA

Dec 18, 1475

Ernazimendua:
Zientzia: Leonardo Da Vinci, Galileo Galilei,...
Artea: Miguel Angel, ...
Letra; latinaren eta beste hizkuntza askoren ondoan, tokian tokiko hizkuntzak indartu. Euskal Herrian, herri xeheak zientzia eta letren mundua itxita zegoen.

BERNART ETXEPARE

Dec 18, 1475

Euskarazko lehen iburua idatzi zuen, kronologikoki Euskal Literaturak ezagututako lehen idazlea. 1475.urtean jaio Sarrasketan (Don Ibane Garazi) . Don Ibane Garazin apaiz bezala lan egin parrokian.
Poesia liriko motak:
1) Gora-behera politiko batzuegatik kartzelara joan→ poesian islatu AUTOBIOGRAFIA.
2) Poesia erlijiosoa
3) Maitasunezko poesia lirikoa baina apaiza zenez txarto ikusia

ERLIJIOA

Dec 18, 1487

Erlijio borrokak. Protestantismoaren lehen urratsak EUSKAL HERRIAN: Protestantismoak indar gutxi baina Nafarroan bai Joana De Alret erreginagatik. Ondorioz, Leizarragak biblia euskaratu. Erlijio katolikoaren banaketa. Elizaren erreforma (Martin Luther). Testu biblikoak lekuan lekuko hizkuntzara pasatu. Kontra erreforma (trentoko kontzilioa). Eliza katolikoaren barruan onartu egin da euskararen erabilera erlijiosoa.

EPIKA

Dec 12, 1500

-Eredu epikoa: XV eta XVI.mendeetan gudu gertakariak, erlijiozko kantak, jauntxoen bizigiroa … ziren gai nagusiak.
(Atherratzeko anderea eta Milia lasturkoaren heresia→ adibideak )

NAFARROAKO ERRESUMA KONKISTATU

Dec 18, 1512

Info. gehigarria Poema (musika) Gaztelako erregeak Nafarroako erresuma konkistatu. Gazteluaren zeregin nagusia Erdi Aroan, Iruñetik Baionara zihoazen merkatariei zerga kobratzea zen. Dena dela, bere garrantzia, Nafarrek Gaztelako Erresumaren aurrean eginiko azken erresistentziagatik datorkio,

JOAN ZUMARRAGAKO

Dec 12, 1537

INFO GEHIGARRIA Mexikotik Durangora idatzitako eskutitzean→ Tabirako Muntxaraz dorreaz mintzatu
Fraide Bizkaitarra, frantziskotar ordenatuta
1537an bere senideei idatzitako gutuna Euskaltzaindiak argitaratu zuen Euskera aldizkarian. Eskutitza euskaraz eta gaztelaniaz idatzita dago, eta prosazko euskal testurik zaharrenen artean dago. .Azkenik, Gure Ama Guadalupekoaren agerpenekin lotu izan dute.

LINGUAE VASCONUM PRIMITIAE

Dec 18, 1545

LIBURUALinguae vasconum primitiae ezaguna dugun lehen euskal liburu inprimatua da, 1545. urtean argitaratua, Bernart Etxeparek idatzia. Etxeparek lehen euskal idazlea izatearen kontzientzia nabarmena zuen, eta horretaz harro ageri da liburuan, izenburutik bertatik hasita.
Bordelen argitaratu zuen Etxeparek 1545ean. Oihenarten esanetan, bigarren argitarapen bat ere izan zuen liburuak, baina ez zaigu honen berririk iritsi
Testuak 31 lerroko hitzaurrea eta kantuak ere badiren 15 (8/7) silabetak

ESTEBAN DE GARIBAI

Dec 18, 1600

Idazle eta langile nekaezina zen, eta inork ez bezala ezagutzen zuen Euskal Herriko Erdi Aroaren bukaerako historia, nahiz, garaiak agintzen zuen bezala, Gaztelako erregeen alde egiten saiatu zen etengabe. Ez da Garibaik euskaraz eginiko testurik ezagutzen, baina esaera zaharren bilduma bat egin zuen, Julio Urkixok Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkarian argitaratu zuena. Esaera horiek gehienbat bizkaierazkoak dira.
(Arrasate, Gipuzkoa, 1533ko martxoaren 9a - Madril, 1599)

LIRIKA

Dec 12, 1700

• Eredu lirikoa: XVIII.mendekoak Ipar Euskal Herrian gehienbat aurkitu Herri poesian ugariena Gai bakarra; amodioa + elkarrizketak Adibideak; IIntxauspeko alaba Txori erresiñula, Eijerra zira maitia, Maitia nun zira?

EPIKO-LIRIKOA

Dec 12, 1700

Arooxa zuriaren azpian- Eredu epiko-lirikoa:
XVII.mendekoak
Oinarria: kontaerak + drama (elkarrizketaz)
Adibideak→ Arrosa zuriaren azpian, brodatzen ari nintzen, goizean goizik, Peru gurea

BERPIZKUNDE MENDEA

Dec 18, 1700

Gizarte hierarkizatua hautsi. Bizimodu berri bat zabaldu. Gizakiaren birbalorazioa eta arrazoia aurkitu

ERRIOXAKO LEKUKOTASUNAK: EMILIANOAR GLOSAK

Mar 2, 2022

Euskararen lekukotasun ugari X.mendetik aurrera → Errioxa eta Burgos (euskaraz egin)
X.mendean; euskaraz idatzitako lehen esaldiak→ latinez idatzitako prediku liburuan topatu
Latinezko testuaren itzulpenak dira→ emilianoar glosak espaniolez hizkuntzaren lehen idatzitzat artu, 2 euskeraz: Izioqui dugu eta guec ajutu ez dugu→ lehen esaldiak Donemiliagako esaldiak garrantzitsuak:garai horretako egitura gramatikala azaltzen duelako
Euskararen garapena ulertzeko oso garrantzitsuak.