-
Dec 8, 1100
Errioxako lekukotasunak: Emilianoar glosak (1)
Errioxa eta Gaztelan euskeraz mintzatzen zuten X.mendean, garai horretakoak dira lehen esaldiak, Donemiliagako Kukulako monastegian aurkitu baitziren latinez idatzitako prediku liburu batean, horiek emilianoar glosak deitzen dira. Lehengo bi esaldiak "izioqui dugu" eta "quec ajutu ez dugu" izan ziren.
Hipotesien arabera, testu hura irakurri zuena fraide euskalduna izan zen, ondorioz bi esaldi hauek idaztearen zergatiari bilatu zuen hark, alegia esaldiak glosen artean ageri zirelako. -
Dec 11, 1100
Errioxako lekukotasunak: Emilianoar glosak (2)
Glosa horietatik, hasteko "Izioqui" bizkaieraz erabiltzen den ixio aditzarekin lotzen dute, sua piztea edo sua ematea adierarekin. "Ajuturen" esanahia ordea ezin da argitu, batzurentzat erosi esan nahi du, beste batzuentzat egoki.
Donemiliagako esaldiak garrantzitsuak dira garai horretako egitura gramatikalak azaltzen dituztelako. -
Dec 1, 1300
Gonzalo De Berceo (XII-XIV)
De Bercoren lanetan aurkitzen dugu euskera. Zenbait hitz aurkitzen ditugu bere testuetan eta honek garai honetan euskara nahiko zabaldua zegoela adierazten zuen. Bi mende hauetatik aurrera gero eta testu gehiago azaltzen direa. Gizon honek, euskerari garrantzia eta zabaleraren adibide da. -
Dec 1, 1310
Nafarroako forua (XIII.mendea)
Foruaren hizkuntza nafar-erromanikoa zen. Gizarteko talde jasoek, zeregin berrietarako erromanikoa hobetsi zuten Nafarroan eta ondorioz euskal hitzak behin eta berriz azaltzen dira Nafarroako Foruan. -
Dec 1, 1316
Nafarroako monastegiak (XIII.mendean)
Nafarroako monastegietan Erdi Aroko euskararen oihartzunak berehala ageri ziren.Haietako agiritegiak ditugu,adibidez euskaldunen izenak ezagutzeko biderik preziatuenetakoak. Irantzu edo Leire agiritegietan, euskal izenak esku beteka bildu dira eta horrez gain, monasterioaren lur-sailen eta zerbitzarien izenak izan ohi dira nabarienak, baina hauetan hizkuntza ofiziala ez zen euskera izan, latina baizik -
Dec 8, 1405
Bidaiaren lekukotasunak eta hiztegi txikiak
Erdi aroan erromesaldiak ohikoak ziren eta garantzitsuenak hauek izan ziren:
-Jerusalenekoa
-Erromakoa
-Santiagokoa
Azken hau, bere bidean euskal herritik igaro behar zen eta horrrek bidaiari asko Euskal Herrira heldu ziren. Honen ondrioz, Ayme Picaudek bere gidan ikusitakoaren berri jaso zuen. Bere gida, Euskal Herriko biztanleriaren kritika eta erromesentzat lagungarria izango zen gida egin zuen. -
Sep 1, 1415
Gorteko gutuna
Erret Gortean bazuen euskarak lekurik, eta bertako ofizialak euskaldunak ziren sarritan. Orain urte batzuk aurkitu zen funtzionarien arteko gutun bat euskaraz. Martin San Martin-ekoak Zalba-koari idatzi zen. -
Dec 1, 1506
Akitaniako lehenbiziko lekutasunak
Lehen euskal hitzen lekukotasunak akitanian aurkitu ziren. Ikertzaile askorentzat akitaniarrek eta euskaldunek herri bera osatzen zuten eta hizkuntza bera erabiltzen zuten edo akitaniera eta euskera oso antzekoak ziren. Bestalde, akitaniako hainbat inskripziotan euskarako antzeko hitzak aurkitu ziren.
Akitania, erromatarren eskualde izna zen, ondorioz euren hizkuntza, kultura, ohiturak ezarri zuten eta aldiz akitaniarren hizkuntza galtzen joan zen. -
Dec 9, 1506
Akitaniako lehenbiziko lekukotasunak (2)
Gainera, bertako bizilagunek hilerrietan euskerazko hainbat inskripzio egin zituzten, latinez edo erromatarrek erabiltzen zuten alfabetoan idatzia. Baina, Luchaire ikertzaileak bertan euskal atzizkiak aurkitu zituen, horietakoak baitira: Ilurberrixo, andere, gison, andosus... -
Dec 1, 1537
Joan Zumarragako
Mexikotik Durangora eskutitza idatzi zuen, Tabirako Muntxaraz dorrea gogoratuz. -
Aug 1, 1545
Euskararen lehenbiziko lekutasun idatziak
Etxeparen biografiaEuskal literaturaren egiazko hastapena, 1545.urtean Bernat Etxeparek Linguae Vasconum Primitiae izeneko liburuak argitaratu zenean izan zen. -
Dec 1, 1550
Baladak (XVI.mendea)
Euskal lurraldeen arteko mugak defendatzeko gerra giroak sortuko du tradizio literario bat, ahozko formekin lotua.
Erromantze izenez ezagutua, gertaeren kontaketan oinarritzen dira eta bertan epika deritzon sailean sartzen dira.
Herritarrek metrikaz eta errimaz kantatu izannak asko lagundu duen memorian gordetzeko. Balada beraren bertsio bat baino gehiago jaso izna dira.
BEREZITASUNAK
Historiati begarituz, honelako sailkapen hau egin daiteke:
-Eredu epikoa: XV. eta XVI.mendeetakoak. Gudu gertak -
Baladak (berezitasunak) (2)
Eredu epiko-lirikoa
XVII.mendekoak. hauek ere kontaera dute oinarri, baina dramadunak dira, hau da, elkarrizketaz. Pertsonak lekuak eta garaiak ez dira zehatz eta beraz, ezin dira kronikatzat hartu.
Isuri lirikoak denboraren eta leku-zehaztasunen gainetik jartzen ditu.Honelako adibideak dira: Arrosa zurriaren azpian... -
Baladak (berezitasunak)
Historiati begarituz, honelako sailkapen hau egin daiteke:
-Eredu epikoa: XV. eta XVI.mendeetakoak. Gaia gudu gertakariak dira, buruzagi eta jauntxoen ekintza eta bizi-giroa, ahaide zaharren kantuak, heresiak eta erlijiozko kantak dira eta are gehiago garaiko kronikatzat har daitezke.Honelako adibideak beotibarko gudua, Arrasateko erreketako kantak...
Eredu epiko-lirikoa: XVII.mendekoak. hauek ere kontaera dute oinarri, baina dramadunak dira, hau da, elkarrizketaz. Pertsonak lekuak eta garaiak -
Baladak (berezitasunak) (3)
Eredu lirikoa:
XVIII.mendekoak. herri-poesian ugariena. Konta-poesia hau lirika huts bihurtu da kasu gehienetan. Gaiak sinbolopean emanak datoz, eta elkarizketa bidez agertzen dira. Amodioa dute ia gai bakarra, eta gehienak Ipar Euskal Herrian bildu dira. Honen adibide dira, Intxauspeko alaba, txori erresiñula...
