-
Iberiarrak:
- Aurreratuenak, HE
- Burdingintza landu, herrixka gotortuak, dirua, idazmena
- Arte nagusia: Eltxeko Dama
- Kartagotar, Feniziar, Greziarrekin harremanak
Zeltak:
- M, I, Erdialde
- Burdingitza ezagutu, kastroak, gizarte hierarkizatua, hildakoak erraustu
- Kultura indoeuropearrari zor
- Ekonomia: nekazaritza, abeltzaintza
Zeltiberiarrak: (zeltak + Iberiarrak)
- Ebroko haranean +Iberiar goi lautadan -
Iberar/zeltar ekarpenak, klanetan, EUSKARA
Ager vasconum:
- H
- Eragin zeltiberiar handia --> gero biziki erromanizatu
- Nekazaritza ustiategiak
Saltus vasconum:
- Mendialdea
- Trantsumantzia, artzaintza, ohitura EZ eboluzionatuak, EUSKARA -
Inposatutakoa:
- Antolaketa politiko + sozial + kultural + ekonomikoa
- Hizkuntza (latina) + artea + zuzenbidea + erlijio adierazpenak
Errromanizazio maila:
- Sakona: mediterranearr kostaldea, hegoaldea
- Arinagoa: barnekaldea, iparraldea. -
Lehen konkistaldia (k.a 218-k.a 206):
- Kartagotarrek aurrera egin ez zezaten --> ÉMPURIASen lehorreratu.
- 12 urtez mediterranear kostaldea konkistatu
Bigarren konkistaldia:
- Goi lautada konkistatzean: Viriatok zuzendutako armada luisitaniar indartsua
- NUMANTZIAKO SETIOA (k.a 134) gudu garrantzitsua
Hirugarren konkistaldia (k.a 29-19):
- Augustus enperadoreak kantabroak eta asturak konkistatu nahi
- Iparraldea konkistatzea lortu -
Cesaraugustutik --> Pompaelorako galtzada, I-II mendeak goren unea
Aztarnak:
- Ur hornidura: presa, akueduktua, Castellum Aquae (depositoa)
- Hirian: etxeak, mosaikoak, termak, beste toki publikoak -
Xll: lehenengoak Leonen
Xlll: Leon eta Gaztelaren bateratzearekin --> Gaztelakoak sortu. Elkarrekin jardun arren, bereizita ere XV arte
- Gaztelako gorteak zergak onartzeko + kontsultarako
Aragoiko koroan: bakoitzak (Aragoi, Katalunia, Valentzia) bere gorteak -> funtzio legegilea
Nafarroako Erresuman 1253an bildu lehenengoz: erregeak erresumako foruak, eskubideak, tradizioak errespetatu + Monarkak erabakiak Errege kontseiluari + gorteei kontsultatu -
- Aurretik: Frankoek Galiatik kanporatu --> 507an Goi lautadan eta ondotik --> Toledon (hiriburu)
- Monarkia pertsonala: hautetsia, ezegonkortasun handiekin, nobleziaren altxamendua + barne konspirazioak.
- Leovigildo eta Recaredok: batasun soziala (kristautasuna uztartu) + lurralde batasun arina.
- Galera: segurtasun faltak, bizitza sozialaren feudalizazioak, barneko zatiketek --> 711an musulmanen etorrera erraztu
-
lX-X: Al Andalusek nagusitasun militarra --> kristauek DUERO IBAIA arte hedatu
Xl-Xll: Kristauen bizkortze prozesua (taifen erresumen ahuleziaz eta batasun faltaz baliatuz) TAJO + EBRO IBAIAK arte
Xlll: Guadalquivir, Murtzia, Valentzia
1492an: Prozesuaren amaiera --> errege-erregina katolikoek GRANADA
--> Ondorioz: Aragoi, Nafarroa, Portugaleko erreinu feudalen sorrera -
- Vlll. mendean: musulmanek konkistatu --> herri kristauek kultura + erlijio kristauei eutsi --> Kordobako emirren errespetua irabazi
- lX. erdialdean: tirabira erlijiosoak + zergak igotzea = MATXINADAK --> Mozarabiarrek errepresio gogorra (deportazio, sarraski, jazarpena)
- Abd-al-Rham lll.ak: altxamenduak baretu --> Mozarabiarrak: lurralde kristauetara (iparraldeko birpopulaketan parte hartu)
-
Antso Gartzes lV (905-925): lurraldeen hedapena lortu
Antso Nagusia V (1004-1035): lurralde hedapen gorena (...) + nagusitasun politikoa
Antso Jakituna Vl: 1162an Rex Navarrae titulua erabili, *aita santuak ez zion onartu
Antso Azkarra Vll (1190-1234): behin betiko titulua eskuratu -
Abd-al-Rham lll (929-961):
- Kalifa izendatu: Al Andalus + Marokoko --> buruzagi politiko + erlijiosoa
- Nagusitasun militar garbia: iparraldeko erresuma txikiengan + herri kristauengan --> ACEIFAK + PARIAK ezarri
- LORALDIA: kultura, literatura, filosofia eta artean --> hurrengo kalifekin iraun.
Almanzor (Hixam ll-ren lehen ministroa):
- Loraldiak iraun zuen batez ere berarekin
- Heriotzarekin batera --> Kaliferriaren amaiera (Taifen agerpena) -
- Haien artean etengabean matxinatutakoak kristauekin noizean behin bat eginik.
- Musulmanek batasun falta --> iparraldekoak lurrez jabetu (PARIAK: bakean uztearen truke)
- Almorabideak/almohadeei laguntza eskatu taifetako erregek --> hasieran: batasuna, gero: berriro banatu
- Xll. mendean: Taifen desagerpena (Granadakoa azkena)
-
- Alfontso l hil --> Ramiro ll (anaia) errege --> Petronila (alaba) + Erramun Berenger lV ezkondu --> ARAGOIKO KOROA (1137), lehen erregea Alfontso ll (semea). Hedapena: Aragoiko erresuma (ama) + Bartzelonako konderriko lurraldeak.
- Jakue l: Murtzia, Valentzia, Mallorca konkistatu (Xlll) ONDORIOZ: Aragoiko erresuma egoera juridiko desberdinen estaduen osaketa --> lurralde bakoitzak: gorteak + izaera juridiko eta administratiboa; denek amankomunean: Aragoiko erregea.
