-
Paleolitoa -
paleolitoa da. Jatorrizko haitzuloan, Goi Madeleine Aroan, Goi Paleolitoan, datatutako labar-pinturak eta grabatuak daude; Altxerri B izeneko galeria batean dauden pinturak. -
Garai paleolitoa da Santimamiñeko koba Bizkaiko aztarnategi arkeologiko garrantzitsuena da. Duela 14.000 urtetik gorako giza sentimenduen aztarnak ditu, eta ia berrogeita hamar bat labar-pintura eder ditu barruan, bisonteak, zaldiak, hartza, oreina... -
Tigris eta Eúfrates ibaiak dauden Ekialde Hurbileko herrialde batean gizateriaren lehen kultura garatzen hasi zen -
Giza taldeak ibaien ertzetako lurrak lantzen hasi ziren. Apiriletik ekainera bitartean, mendietako elurra urtzen zenean, ibai horiek uhaldiak izaten zituzten, eta nahiko irregularrak izateaz gain uzta bertan behera geratzeko arriskua zekarten. Arazo horri irtenbidea emateko, garai hartako biztanleek dike eta ubideen bidez uhaldiak kontrolatzen ikasi zuten; era horretara ibai ertzetatik urrunago zeuden lurrak ureztatzeko erabili ahal izan zuten ura. -
Hedapena Europarantz, neolitoa -
Afrikako lautadetatik zetorren giza taldeak Nilo Bailaran lurra lantzen eta abereak hezten hasi zen. Hasiera batean herri txikiak eraiki zituzten, pixkanaka elkartu, eta herri handiagoetan bildu ziren. -
Garai metal aroa da. Hilobi-ganbera zaharren hondarrak dira, eta harri horizontal handi bat dira, beste bertikal batzuen gainean oinarritua. -
Gizon bizardun baten estatuatxoa. Oso litekeena, da errege-apaiz batena izatea. Kareharriz egina dago eta K.a. 3300 urtean aurkitu zen. -
Bi erresuma sortu ziren orduan, Egipto Garaia, hegoaldean, eta Egipto Beherea, iparraldean, eta borrokan ibili ziren etengabe, hegoaldeko Menes edo Nermer erregeak iparraldea konkistatu eta bereganatu zuen arte. -
Zibilizazio minoikoa Brontze Aroko kultura aurre-helenistiko bat da, Kretan (Grezia) K.a. 3000 eta 1200 urteen artean garatua. Izen hau, bere aurkitzaileak, Sir Arthur Evansek, Knossoseko jauregia (kultura honen adierazgarriena) Minos eta Minotauroaren kondairarekin 1900an lotu zuelako du. -
Indo Bailaren zibilizazioa, gaur egungo Pakistanen garatu zen, eta k.a. 2500 eta 1700 urte inguruetan goieneko unea lortu zuen. -
Lugalzagesik, Umma herriko printzeak, Ur, Uruk, Larsa eta Lagash herrien boterea hartu zuen, eta Sumer herrialdea lehen aldiz batzea lortu zuen. -
Sargon I Handiaren erregetzan (K.a. 2355-2279), hiri-estatu sumertarrak batuta geratu ziren eta horrela sortu zen historiako lehen inperioa, Akaden Inperioa; zituen lurraldeak Mediterraneoa eta Turkiaraino hedatu ziren.
-
Akaden inperioaren goieneko unea Naram-Sin-en erregetzan lortu zen, baina, hura hil eta gero, barruko arazo batzuek (konspirazioak, independentziaren aldeko mugimenduak etab.) eta, besteak beste, guti, amorrita eta lullubi herrien presioek, inperioaren gainbehera bizkortu zuten. -
Hiri-estatu batzuetako agintariek (Lagasheko Gudea, Urukeko Utu-hegal, Urko Ur-namu etab.) gutiak botatzea lortu zuten. K.a. 2120 urterako, Ur-Namuk III. Ur dinastia sortu zuen, eta garai horretan lehenengo zigurata eraiki zuen. -
Mariko gobernadorea izan zen Puzur Ishtar-en estatua. -
Lehenengo aldaketa K.a. 2000 urte inguruan gertatu zen. Ordu arte, Minosko zibilizazio aldiaren lehenengo zortzi mendeetan zehar, kretarrek ez zuten Neolitoko bizibidetik harago egin. Nolanahi ere, itsas merkataritzari esker Egiptorekin harremanetan izan bide ziren. K.a. 2000. urte inguruan, bada, kretarrek idazteko sistema bat eta hirien zibilizazio bat sortu eta antolatu zuten, -
Kretako jauregi handiena Knossoskoa izan zen (K.a. 1900 inguru). Han aurkitu ziren Kretako gizarteari eta ekonomiari buruzko lehenengo datuak, buztinezko oholetan idatziak. Greziako elezahar klasikoetan Minos erregearen jauregia zen Knossos. -
Barneko matxinadek Inperio Zaharraren suntsiketa ekarri zuten. Horren ondorioz, ezegonkortasuna nabarmena izan zen; ondoren, Erdiko Inperioa sortu zen (XI. dinastiatik XIII.era ). Garai hartan ureztatzeko lan handiak egin ziren. Hicso Asiako herriaren inbasioarekin batera, K.a. 1700 urte inguruan, bukatu zen garai hau. -
Mesopotamiarrek kodeetan biltzen zituzten legeak erabiltzen zituzten beren bizimodua gobernatzeko. Guztietan ezagunena Hammurabiren kodea da. Hammurabi Babiloniako erregea izan zen. -
Lehenengo jauregien garaian (K.a. 2000-1700 inguruan) zeramika mota berezi bat egin zen Kretan, teknikaren bikaintasunarengatik eta apaindura zurrunbilotu dinamikoagatik ezaguna. Apaindurazko pintura horretan, ordea, ez da 1600-1450 bitarteko loraldi arestian aipatu horretan hain pintura lan bikainak egingo zirenik aurreikusten. -
Mizenastar zibilizazioa K. a. 1600. urte aldera sortu zen eta kultura aristokrazia gerlariak menperatu zuen. K. a. 1400 inguru, mizenastarrek zibilizazio minoikoaren bihotza zen Kreta azpiratu zuten. -
Aipagarria da terrakotazko estatua txiki bat (Knossos, K.a. 1600 inguru), hiru suge luze kiribilkaturik dituela besoen, gorputzaren eta buruaren jiran, eta bularrak agerian. Batzuen ustez irudi horrek esanahi garbia izan dezake, antzinako erlijio askotan sugea lurreko jainkoen eta gizonezkoen emankortasunaren irudikapena baita eta bularra, berriz, emakumezkoen emankortasunarena. -
Azkenik, metalezko eta bolizko lanei dagokienez, aipatu beharrekoak dira Vafioko urrezko edontziak (K.a. 1500 inguru) eta Mizenasko bolizko hiru jainkosak (K.a. 1550-1400 inguru), zein baino zein bikainagoak. Bolizko irudi honetan atentzioa ematen du keinuen fintasunak eta irudien gizatasunak, ez baita antzinako artearen munduan, greziarrak iritsi arte ez behinik behin, hurkoarenganako maitasuna halako berotasunez eta edertasunez irudikatzen duen obrarik. -
Mizenasko zibilizazioak bostehun bat urte hartu zituen : K.a. 1630 urtetik 1100 urtera, gutxi gorabehera. Denbora bitarte hartan, beraz, loaldi luze batetik esnatuta bezala, bertako tradizioei ezer gutxi zor zien zibilizazio bat sortu zen bat-batean. -
K.a. 900. urtetik aurrera, herri batez eta zenbait herrixka, zelai eta basoz osatutako estatu txikiak sortzen hasi ziren; polis izena eman zitzaien. -
K.a. 500 urtetik, Asia Txikian, gaur egungo Turkian, kokatuta zeuden polis helenikoak Persiarren menpe egon ziren. Horietako batzuk altxatu egin ziren, eta laguntza eskatu zieten gainerakoei, baita Atenasek eta beste polis batzuek erantzun ere. Horixe izan zen, Mediar gerren hasiera. Dario errege Persiarraren armadak menpean hartu zituen, ordea, eta Mileto suntsitu zuen, Persiarren lehen erasoei gogotik eutsi bazien ere. Gainera, Dariok gainerako polisak menpean hartzea erabaki zuen. -
La hoya herrixkaren garapen handiena -
Olinpia (Grezia), k.a. 396. Ziniska printzesa espartarrak estatua bat eta idazkun bat eskaini zizkion Olinpiari. -
Ziniska, lehen emakumezko txapeldun olinpikoa.
Urte horretako Olinpiar Jokoetan Koadriga lasterketa irabazi zuen printzesak eta hurrengo Joekoetan ere, K.a 392. urtean, proba bera irabaztea lortu zuen. Horrenbestez, Ziniska izan zen lehen emakumezko txapeldun olinpikoa. -
Ondoko herri batzuen, asiriar edota persiarren inbasioa jasan ondoren, Greziak Egipto konkistatu zuen (K.a. 332). Alexandro Handia hil eta gero, horren jeneral izan zen Ptolomeok dinastia bat fundatu zuen, erromatarrek bere inperioko probintzia bihurtu arte, 300 urtez gobernatuko zuena. Garai hartan, grekoa izan zen hizkuntza ofiziala, baina Egiptoko kultura errespetatu zuten, eta horri esker biziraun zuen. -
Alejandro Handiak Ekialdean konkistatu zuen inperioa, haren jeneralen artean banatu zen. Egipton Ptolomeo I Sóter-ek hartu zuen boterea. -
Sizilia uhartean kontrolagatik izan zen Lehen Gerra Punikoa. Urte askotan aritu ondoren, Sizilia erromaterrei laga zieten Kartagorrek -
Hanibal Barka jeneral kartagotarrak Erroma Iberiar penintsulatik abiatu konkistatzea erabaki zuen. -
Kartagotarren eta haien aliatu iberirren aurkako gerrak, Mediterraneoko itsasertza menderatzeko. -
Erromako konkistaren hasiera, Anibalen hornidura-lerroa mozteko asmoz, erromatarrek Iberiar Penintsularen ipar-mendebaldean lehorreratu eta operazio-oinarri bihurtu zuten. -
Cartago Novako bataila erromatarren erasoa izan zen Iberiar penintsulako Kartagoko hiriburuan, Cartago Novan (gaur egun Cartagena), Kartagoren eta Erromako Errepublikaren arteko bigarren gerra punikoan. -
Ekialdeko goi-lautada eta iberiar sistema konkistatu zituzten. -
Egiptoko Rosetta herritik hurbil, hiru alfabeto desberdin (hieroglifikoa, demotikoa eta grekoa) erabiliz garbatutako basaltozko harri bat aurkitzea -oinarrizkoa izan zen Egiptoko idazketa hieroglifikoa deszifratu ahal izateko. Rosettako harria Napoleonen armadaren soldaduek aurkitu zuten 1799an. -
Iberiar penintsulako mendebaldeko herriek erresistentziak handia egin zioten Erromari. -
Izurriteak eta goseak eraso eta hamabost hilabete igaro ondoren, hiria K.a. 133. urteko udan errinatu zen azkenean. Hango biztanleek, ordea, nahiago izan zuten beren buruaz beste egitea entregatzea, hiria eta etxeak su hartuz, erromatarren esku ez erortzeko. -
Kristautasunak erromatar ohituren aurka egiten zuenez, eta erromatar jainkoak ukatzen zituenez, kristauak jazarriak izan ziren garai hartan. Neron enperadorearengaraitik (K.o. 64. urtea), kristauak preso hartu eta torturatu egitenzituzten. -
Augusto enperadorearen garaian, tribu kantabriarrak, asturriarrak eta galaikoak garaitu zituzten. -
Hispania hiru probintziatan banatzen da: Tarraconensis, Baetica eta Lusitania. -
Euskal lurraldea erromatarren mende -
César Augustok Kantabriako gerrak amaitzean Iberiar Penintsularen konkista erromatarraren ondorioz -
Egiptoarrek inbaditzaileak botatzea lortu zuten, eta inperioa berrezarri egin zuten. Inperio Berria deiturikoa (XVIII. dinastiatik XX.era), Egiptoko Historiako garairik garrantzitsuena da, eta faraoirik ospetsuenetariko batzuek gobernatu zuten: Tutmotsis I.a, Tutmotsis II.a, Tutankamón, Ramses II.a, Ramses III.a, etab. Politika militarista erabili eta lurraldearen garapen handia lortu zuten. -
Gerora, Egiptok barruko krisi handia nozitu zuen (nahaspila administratiboa, apaiz-kastaren esku-sartzea gobernuan, batasun politikoaren zatiketa etab), eta K.a. XI. mendearen hasieratik aurrera, “itsasoko herriak” deitutakoak inbaditzean, okerrera jo zuen. Horrek inperioaren etengabeko ahultzea eta Hirugarren bitarteko garaiaren hasiera ekarri zuen. -
Erromatar konkista da Milvio Zubiaren borroka gatazkaren azken borroka izan zen, 312ko udan Konstantino enperadore erromatarren artean deslotu zena. -
Erromatar hiritartasuna gizarte-kokapen pribilegiatua zen legeen, gizarte-estatusaren, jabetzaren eta gobernu-posizioetarako sarbidearen inguruan, eta gizabanako batzuei ematen zitzaien Antzinako Erromaren historian zehar eta, Penintsulako Italiatik kanpo, -
Diokleziano enperadoreak bost probintzia eratu zituen: Gallaezia (hiriburua, Luο-Lugo), Novaconensis (hiriburua, Tarraco-Tarragona), Lusitania (hiriburua, Emérita Augusto -Mérida), Betika (hiriburua, Hipspalis-Sevilla) eta Cartaginensis (hiriburua, Carthago). -
- urtetik aurrera, bisigodoek Iberiar Penintsulara migratu zuten lehen aldiz. Iritsi zirenean, sueboek, bandaloek eta alanoek okupatzen zutela ikusi zuten, eta 411. urtean banatu zuten lurraldea.
-
Odoakro, heroien erregea, Erromako azken enperadorea, Romulo Augústulo, urperatu zuen 476ko irailaren 4an. Horrek Erromatar Inperioaren amaiera adierazten du: Mendebaldeko inperioa desagertu zen, eta Bizantziako ekialdeko inperioa, berriz, Konstantinopla erori arte (1453) iraun zuen.
