-
Period: to
GERRA AURREKOA
-
ETORKINEN ETORRERA
- Hirien garapenarekin eta EHko aurrerapen ekonomikoarekin batera, etorkinen etorrera asko handitu zen
- Etorkinen etorrera honek, euskaldun asko larritu zituen. Euskera eta euskal hizkuntza arriskuan jar zezakeelako mugimendu honek.
- Honek abertzaletasuna areagotu zuen.
-
INDUSTRIALIZAZIOA. Altos Hornos eta B. Bilbao.
- Hirien hedapena
- Langileen klase kontzientzia
-
ABERTZALETASUNA INDARTU
- Sabino Aranaren ekìmenak aurreko mendean ditu bere sustraiak, karlisîaldien osteko foruen galerak herriarengan eragindako gobernuarekiko mesfìdantza-giroan. Bìdegabekerìa haiek eragìn zuten euskaldunen baitako talde-sentimendua, eta Aranaren jardun kernentsuari zor zaio abertzaletasunaren edo euskal kontzientziaren jaiotza; berak sortu zuen EAJ, 1895ean.
- EAJK bere gain hartu zuen S. Aranaren ideologia abertzalea Euskal Herrìan zehar zabaltzeko ardura.
- 1913an Euzkadi egunkariaren sorrera
-
LEHEN MUNDU GERRA ( 1914 - 1918 )
- Mende honetan piztu zen gizakiaren amesgaiz-
txarrenetakoa eta munduko kontzìentzia zibilizatuei astindu ederra eman ziona - Euskal Herriko ekialdean nabarìtu ziren gehien gerra horren ondorioak, Pirinioetatik haratago.
- Mende honetan piztu zen gizakiaren amesgaiz-
-
ERRUSIAKO IRAULTZA
- Errusiako hainbat alderditik ez zen begi onez ikusten bertako Enperadoretza egiten ari zen kudeaketa. Horrek herritarren nahigabea sortu eta iraultza piztu zuen. Orduan, Sovietar Es- tatu Komunista eratzeko bideari ekin zitzaion, Tsar-ari agintea kenduz.
- Errusiako mugimenclu horrek ideologia ezkertiarraren hedakuntza ahalbidetu zuen. lraultzaren arrakas- tak alderdi sozialista eta komunisten ugaritzea eragin zuen Mendebaldeko herrialdeetan.
-
PRIMO DE RIVERAREN DIKTADURA
- 1923an, Primo de Rivera jeneralak estatu-kolpea eman eta elizak, armadak eta Iurjabe handiek iagundutako diktadura-errejimena ezarri zuen.
- Diktadurak abertzale kutsuko alderdi, langile-elkarte eta mugimendu guztiak debekatu zituen, eta euskaigintza ezerezera behartu
-
KULTURA
Kultura. Aurreko belaunaldiek ezarritako kultur ereduarekin hautsi nahirik, 20kO hamarkadaren inguruan giro artistikoa goitik behera aldatu nahí zuen mugimendua sortu zen: abangoardismoa. Arte autonomoa egim nahí izan zuten didaktismoa edo irakatsi morale aide batera utzita. -
BIGARREN ERREPUBLIKA
EEBBetan hasi eta Europa osoan Zabal-
dutako krisi ekonomíko izugarriak -1929k0 krisia- Espainia ere astindu zuen eta horixe izan zen, besteak beste, Primo de Rivera kargua uztera behartu zuena. Horrela, bada, 1930ean, herri-bozketaren bidez, Bigarren Errepublika ezarri zen. -
GERRA ZIBILA (1936 - 1939)
- Gerra Zibila (1936-1939). Franco jenerala, eskuindarren Iaguntzaz, gobernu ezkertiar errepublíkarraren aurka al~ txatu zen. Euskal Herrian, erasoari aurre egim arren, Ia- guntza eta bitarteko handirik gabe, Francoren tropek las- ter batean lortu zuten garaìpena.
te eta kulturarentzako gerra aurrean izan baitziren
indartsuagoak modernìtatera bidean emandako
urratsak. Gainera, etorkizunean ezarritako itxaropen oro
zapuzteaz gain -
LEHEN AUTONOMIA ESTATUTUA
- II. Errepublikarekin Primo de Riveraren diktadurapean pentsaezina zen autonomia maila eskuraîu zuen Euskal Herriak, hots, Iegeak egin nahiz betearazteko gaitasun handiagoa.
- Ez zen, egia esan, erraza izan; arazoak zeuden testua onartzeko baina Gerra Zibilaren mehatxupean, gorteek saio azkar batean estatutua aprobatu, eta Iehenbiziko Eusko Jaurlaritza sortu zuten (1936).
-
TOTALITARISMOAK
- Totalitarismoa. Ideología iraultzaileen aurka -komunismoa iraultzaren sinonimo bihurtu zen-, ideia totaIitarioek hartu zuten indarra Europan. Horren erreferenterik argiena Alemaniako alderdi nazionalsozíalistak Hitler-en eskutík buru- tutako mugimendua dugu. Espainian (Franco) eta Italian (Mussolini) ere sekulako arrakasta izan zuen, eta hainbestekoa izan ez bazen ere, Frantzian eta Britainia Handian ere bai. Egoera horretan kokatu behar dira Gerra Zibila eta Bigarren MunduGerra
-
Period: to
DIKTADURA
-
BIGARREN MUNDU GERRA
Bigarren Mundu-Gerra (1939-1945). Potentzia totali-
tarioen (Alemania, Italia, Japonia...) eta aliatuen (Inga-
Iaterra, Frantzia, SESB, EEBB...) arteko garra dugu. Espaìniak, Gerra Zìbila bizi berl'i, ez zuen inoren alde
egin eta, ondorioz, Hegoaldeko euskaldunek _Fran-
Coren diktadurapean bizi zìrenak- ez zuten gerra
hurbiletik bizi izan; bai ordea, lparraldekoek eta Fran-
Coren agintetik ihesi nahian Lapurdì, Nafarroa-
-Beherea eta Zuberoara joan zirenek. Azken horiek,
kasu askotan, bíga -
GERRAOSTEKO DIKTADURA
Gerraosteko diktadura (1940-1975). Gerra Zibila bera
aski Iatza izan zen, ez da dudarik, baina ondoko berrogei
urteetan Francoren diktadurak ez zuen egoera arindu:
etsipena eta erbestea izan zituen ezaugarri nabarmen
eta debekua ezarririk euskal Kultura, Ohiturak, euskara
bara... guztiz zanpatu zituen. Diktaduraren aldirik gogorrena Iehendabizikoa izan zen.
Aldi horretan diktadurak ezarritako askatasun-faltari ge-
rraosteko gosea eta miseria areagotzera etorri zen bio-
keo ekonomikoa era -
POLITIKA
Bigarren Mundu-Gerrak, lehenengoak bezalaxe, Sentimendu nazionalista frantsesa sendotu zuen oro har Ipar Euskal Herrian, Hegoaldean garatzen zegoen euskal abertzaletasunari atea itxlz. Estatu Frantsesa, Europako puntakoenetako bat zen.
Hego Euskal Herrian, artean, Francoren agintaldi osoan
zentralismo politiko eta kulturala erabatekoa izan zen.
Abertzaleîasunarekiko jazarpen horrek gainbeheran jarri
zuen euskal sentimendu nazionala, batez ere frankismoa-
ren Iehen urteetan. -
NAZIONALISMOA
Gainbeheran jarri zen euskal sentimendu nazionale, batez ere frankismoaren Iehen urteetan, baina 50eko hamarkadan pixkanaka indarra hartzen hasi zen berriro. Beste alde batetik, deskolonizazlo eta iraultza sozialek
(Israel, Kuba eta, batik bat, Indotxina eta Aljeria) eta kul-
tur giroak eraginda, euskal nazionalismo tradizionaletik at
zeuden gazteek mugimendu abertzale eta ezkerrekoa
jarri zuten abian: ETA (1959). -
EKONOMIA
Hegoaldean gorakada industrialak inmigrazío handia eta hirien hazkunde itzala eragin zituen eta,
horrekin batera, kontsumo-gizartearen hasikinak. lparraldeak, ordea, sekulako biztanle-hustuketa bizí izan
zuen jendeak baserri-girotik estatuko hiri handietara alde egim baitzuen. -
KULTURA
Urte luzeetan euskal kulturaren kontrako zentsura ia erabatekoa izan onderen, 1951tik aurrera,
Ruiz Jiménez Espainiako Hezkuntza ministro zelarik, egoera zertxobait arindu zen. Apaiztegìek Ian handia egim zuten euskal kulturaren sustapenean. Edonola ere, urte baîzuetan ikasle-kopuru handia izan bazuten ere, 60ko hamarkadaren lehenengo erdian husten hasi ziren: apaizgaiak laikotu eta gizarte zein politika arloak jorratzen hasi ziren. Artearen berrikuntza. Euskara batuaren oinarriak finkatu. -
KULTURA
Kultura. 50-60k0 hamarkadetan pizturiko
asmo eta proiektu kulturalak jendegrengana
iritsi eta errealitate bihurtzen hasì ziren.
Lan-taldeak, elkarlana, milìtantzia... herri eta auzoetara zabaldu zìren. Giro horretan, bada, ikastolak eta gau-eskolak izugarri hazi ziren. Ela unibertsitateetan ere gorakada nabar~
mena izan zen. 1977an, Euskal Herriko Unibertsitatea Soriu zen (EAEn). Baina ez hori bakarrik, herri-taldeak
ekimen kulturalak antolatzen hasi ziren, Kultur Asteak, esaterako. -
INKONFORMISMOA
Gizartea eta politika. Giro poiitiko eta Soziala irakiten zegoen mundu guztian: Frantziako 68ko maiatzak eta
Vietnameko gerrak gazteen inkonformismoa azaleratu zuten, eta toki askotan mugimendu iraultzaiieak sortu
ziren. Balore tradizionalekiko haustura ere inkonformismo horren ondorio izan zen: famiiia-baloreak eta erli-
jioa koiokan, askatasun sexuala, drogen Iiberalizazioa... aldarrikatu ziren. -
POLITIKA ETA GIZARTE KRISIA
70eko hamarkadan, Estatu espainiarra, jarrera errepresiboa medio, krisi sakonean murgildu zen. «Burgosko
prozesua» (1970) eta 1975ok heriotza-zigorrak ( erresis-
tentzia euskaldunaren eta antiirankistaren aurkako auziaren agerpena, Francoren erregimenaren epaiketa
bihurtu zen munduaren begietara. Zapalkuntza horren aurka, ETAk bere jar-
duera areagotu eta eragin handiko ekintzak
burutu zituen Hegoaldean: Carrero Blanco-
ren aurkako atenŕtatua (1973) kasu. Eta Ipa-
rretarrak -en borroka armatua -
KANTAGINTZA
Bestalde, aurreko hamarkadaren erdialdean (1965) EZ Dok Amairutalcleak ezarritako kantagìntza berrìaren abiapuntutik, hamarkadahonetan ere kantagintzak ìndar handía izan zuen salaketa politikoeta sozialaren ikur bilakatu zen eta. lldo horretatik bertsolaritza ere asko sendotu zen. -
Period: to
DEMOKRAZIA
-
FRANCO HIL
1975ean Franco hil egin zen. Franco hil on-
doren ere, alabaina, estatuaren errepre-
sioak gordìntasun osoz iraun zuen. Horren
erakusle dira manifestalclietako zauritu eta
hìldakoak: 1976k0 martxoaren Ban Gasteiz-
Ko Iangileen sarraskìa... Bestalde, 70eko hamarkadan, borroka sek-
torialak indartu egim ziren (emakumeena,
ekologistena, errepresioaren aurkakoa) eta
Iangile-borrokak ere indar berria harm zuen.
Ilusio handia Zegoen gizartea aldatzeko. -
POLITIKA
Franco hil ostean, herri mugimenduen indarrak aldaketak egítera behartu zuen espainiar estatua: adierazpen- eta bilera-askatasuna, alderdi politikoen Iegeztatzea, Erreforma Politikoaren Legea, ikurrinaren Iegeztatzea eta amnistia 1976-1977 tartean onartu zíren. Bide horretatik, 1978an espainiar estatuan Konstituzioa, 1979an Euskal Autonomia Erkídegoaren (EAE) Estatutua eta 1982an Nafarroan
Foru-Hobekuntzaren Legea ezarri ziren. -
GIRO POLITIKO NAHASIA (Espainian)
Hala ere, giro politikoak nahasi jarraitzen zuen: bate-
tik, 1982an Tejerok estatu-koipe saiakera egin zuen; l
bestetik, ETAK, zatiketak izan arren _1974-1982 bitar-
ETA militarra eta ETA politiko-milítarra banatuta
zeuden-, gogor jarraitu zuen estatuaren aurkako ekin-
tza armatuekin... Bestalde, errepresioa ez zen askorik Ieundu Franco hil-
da gero ere: manifestazio eta kontroletan híldakoak izan
ziren; J. Arregi, eta M. Zabaltza torturapean hil ziren;
19833n GAL erakundea sortu zen... -
GIRO POLITIKO NAHASIA (EH)
Euskal Herrian, beraz, egoera benetan tirabiratsua
bízi izan zen, baita abertzaleen artean ere. 1986an PNV
bitan banatu zen; banaketa horretatik sortu zen EA al-
derdia. Giro korapilotsu horretan sortu zen 1988an bakegintza-
»tresna izan nahi zuen Aiuria Eneako Hìtzarmena. Eta
bide beretik, Arjeleko elkarrizketak (1989an gobernu
espainiarrak ETArekin egindako bilerak) bideratu ziren,
baina ez zuten izan arrakastarik. -
EKONOMIA
80ko hamarkadako errekonbertsio industrialak gogor astindu zuen Euskal Herria: Iangileen pro-
testei entzungor eginez, besteak beste, Euskalduna, La Naval eta Bizkaiko Labe Gara/'ak enpresak itxi edo
moldatu ziren. 1985ean espainiar estatua Europar Batasunean sartu zen. -
KULTURA
Literaturaren autonomia aldarrikatzen Zuen belaunaldi berritzaile batek agerpen egín zuen. Jarrera
horren adierazle dira literatur aldizkariak, batzuk aurreko hamarkadaren bukaerakoak. Aldi berean, argitaletxe berriak Sortu ziren. 1980an Itzultzaileen eskola sortu zen Euskaltzaindiaren babesean
1986a geroztik, euskarazko zinemagintza Iehenengo urratsak ematen hasten da Besteak beste, itoitz (1978-1987) eta Ruper Ordorika (1980) pop-taldeen eragina ere nabarmena da, salaketa soziala uzten dute -
EUSKARA
1983an euskarak ofizialtasuna erdietsi zuen Euskal Autonomia Erkídegoan, eta 1986an koofizialtasuna Nafarroako Foru Erkidegoaren alderdi batean, eta ondorioz, euskarak babes ofiziala lortu zuen admínistrazioan, irakaskuntzan eta hedabideetan. 1982an euskara hezkuntza-sistema
publikoan sartu zen. Urte horretan bertan sortu zen Euskadi Irratia, eta hurrengoan, 1983an, ETB. Euskararen aldeko jai eta ekintza erraldoiak antolatzen hasi ziren: Kilometroak , Korrika, Bai Euskarari kanpaina,... -
GUDAK
Mundu zabaiari begira, 1991an Golkoko Gerra hasi zen, arrazoiak aski zaiantzagarriak zirelakoan aurkako
molblilizazio handiak izan ziren, eta telebistak, Iehen aldiz historian, suntsipena zuzenean jarraitZGKO parada es'
kami zuen. Ordukoa da, bestaide, Maastricht-eko ituna, Europaren batasun ekonomikorako iehen urratsa. 1993n Balkanetako Gerra hasì zen, aspaldian Europan zen lehena. -
GIZARTEA eta POLITIKA
Gizartea eta politika. 90eko hamarkadak sekulako aidaketak ekarri ditu Historiaren harira. Berlingo harre-
siaren erorketak Iehenago eta Sobiet Batasunaren desegiteak geroxeago, norabide berria eman die egun-
go bizimodu eta pentsamoldeei. Batzuen ustez, «sozialismo erreala» deitutako horren galeraren ondorioz, uto-
ez dute dagoeneko zentzurik eta gizarte-antolaketa eredu bakarra neoliberalismoa da. -
USTELKERIA, INTSUMISIOA eta GIZARTE MUGIMENDUAK
Estatuko gertaera politikoei dagokienez, 90eko hamarkadan ustelkeriapolitiko handia geratu zen agerian. Euskal Herrìan, desobedientzia zibilaren eredu, intsumisioaren mugimendua gorenean zen hamarkadaren erdialdean: milaka euskal gaztek uko egin zioten soldadutzara joateari. Asko izan dira, dena den, 80ko hamarkadaren erdìaldean hasìta, 90 hamarkan berebizíko indarra hartu duten gizartemugimenduak: HIESa-ren inguruko sentsibilizazioa, Hirugarren Munduarekin Ioturiko taldeak, gay mugimendua.. -
BAKE PROZESUAK
Baina gerren ondoan, badira bake-prozesuak ere: Hego Afrika, Palestina, Irlanda... Azken honek izan du era-
gina Euskal Hernan. Hamarkadaren bukaerarantz giro politikoa oso Iatza izan da; nahasia, odoltsua eta erabat
polarizatua. 1998an, Lizarra-Garazi akordioak eta ETAren behin-behineko su-etenak aldaketarako aukera po-
Iitiko nabana ekarri zuten, oso modu desberdinean balioetsi zena. -
KUKTURA
Kultura. 80ko hamarkadaren bigarren erdIaldean eztanda sozial eta kultural alternatiboa izan zen eta 90eko hamarkadan Iuzatu eta eraldatu egin da. Kulturaren ikuspegi desberdin eta orokorra sortu
Zen gizartearen bazterrean: irrati Iibreak, gaztetxeak,
fantzineak, «Rock radical Vasco» deitu izan dana...
Hala ere, hastapenetan bazterrekoa zen Kultura hori,
bere izaera leundu eta beste esparru batzuetara za-
baildu da.
Euskarazko herri-aldizkariak eta telebistak eta Euskaldunon Egunkaria.
