-
Period: to
Aro Garaikidea
-
Carlos IV.a boterean
Karlos IV.ak tronua hartu, eta honekin Espainia krisi sakon batean sartuko da; kanpo arazoengatik eta barne arazoengatik. -
Frantziako Iraultza
Frantziako Iraultza gatazka sozial eta politikoa izan zen, hainbat indarkeria garairekin. Honek Erregimen zaharrari bukaera eman zion, eta liberalismo politikoa eta ekonomikoa ezarri zuen. -
Napoleon frantziarren enperadore
Napoleon Bonaparte lider militar eta politiko frantziarra izan zen, Frantziako Iraultzan ospetsu egin zena eta Gerra Iraultzaileetan hainbat kanpaina arrakastatsu zuzendu zituena. 1799an estatu kolpe bat eman zuen, eta 1804an ofizialetik enperadorera izendatu zuen bere burua. -
Trafalgarreko bataila
Trafalgarreko batailan britaniarrek espaniarren kontra irabazten dute, eta Espaina bere flota guztia galtzen du bataila honetan. Gertaera hau herritarrak, nobleak eta elizak haserretzen du; desamortizazioagatik, Godoy ez zelako noblea, eta Godoy erreginaren amorantea zelako. Honen arabera, Espaniar gortea bi bandotan zatitu zen: Godoyren aldekoak eta Fernando, Asturiasko printzipearen alde zeudenak. -
Fontainebleauko Ituna
Godoy sinatu zuen itun bat izan zen. Itun honetan Espainia Frantziari ematen dio eskubidea Espainiatik pasatzeko Portugal konkistatzeko, baina pixkanaka Espainia okupatzen joan zen. -
Aranjuezeko Matxinada
Fontainebleauko ituna Espainiako nazioa asko haserretu zuen. Beraz, honen ondorioz Aranjuezeko matxinada gertatu zen. Hemen Karlos IV.ak Godoy kentzen du kargutik, eta koroa usten dio bere semeari, Fernando VII.ak (abdikazioa). -
Madrilgo altxamendua
Baionako abdikazioa gertatzen hari zen bitartean, Madrilgo herria Napoleon Bonaparte enperadoreak Iberiar Penintsula okupatzeko bidali zituen tropa frantsesen kontra armaz eraiki zen. Horrela hasi zen Espainiako Independentziaren Gerra (1808-1813). -
Espainiako Indepedentzia Gerraren hasiera
Espainiako independentziaren eragileak bi izan ziren: baionako abdikazioak eta Iberiar penintsularen okupazioa. Espainiako nazioa bi taldetan banatu zen. Talde bat frantsestuak ziren, hauek José I.aren alde zeuden, liberalak eta erreformistak ziren, Antzinako Erregimenaren amaiera nahi zuten. Eta beste taldea abertzaileak ziren, hauek José I.aren kontra zeuden, absolutistak Antzinako Erregimenaren eta Fernando VII.aren alde zeuden, eta liberalak erreformistak ziren, baina frantsesen arerioak. -
Baionako Abdikazioak
Napoleonek behartuta, Fernando VII bere aitari bueltatzen dio tronua, Carlos IV Napoleoni, eta Napoleon bere anaiari, José Bonaparte. -
Cadizeko konstituzioa
Cadizeko Gorteen prozesua gerra garaian egingo da. Eta Espainiako lehen prozesu liberala izan zen.
Honek bost urratsa izan zituen: gorteen deialdia, diputatuen hautaketa, debateak, liberalen nagusitasuna eta lehengo dekretuak, eta azkenik 1812ko konstituzioaren argitalpena.
Bestalde, konstituzio hau hainbat ezaugarri izan zituen: subiranotasun nazionala, monarkia konstituzionala eta sistema parlamentarioa, aginte banaketa: judiziala, legegilea eta batearazlea, konfesionaltasuna... -
Espainiako Independentzia Gerraren amaiera
Gerra honek hiru fase izan zituen; gerra konbentzionala, gerrilla-gerra eta bukaera. Honek hainbat ondorio erakarri zituen: ondorio sozialak; 800.000 hilda baino gehiago egon ziren, ondorio ekonomikoak; krisi sakona eta hainbat kolonien galera, zehazki Cuba, Puerto Rico eta Filipinas saldu ziren, eta azkenik, ondorio politikoak; 2.mailako potentzia. -
Lege Salikoaren abolizioa
Lege Salikoaren arabera, emakumeek ezin zuten erregearen ondorengorik izan. 1830an Fernando VII.a ezkondu zen Mª Cristina Napolikoarekin eta haurdun geratu zen. Orduan, Fernando VII.ak ‘Lege salikoa’ abolitu zuen, haren ondorengoa, alaba edo semea, errege izan dadin. Azkenik, urrian alaba bat, Isabel II.a izenekoa, eduki zuten. -
Isabel II.aren jaiotza
Bere erregealdian (1833-1868), Espainiak aldaketa politiko sakonak izan zituen XIX. mendean. Aldaketa horiek liberalismo politikoaren garapena ekarri zuten, eraldaketa sozioekonomiko handiekin batera. -
Fernando VII.aren heriotza
Erregea hil zenean, bere alaba Isabel Espainiako erregina izendatu zuten (Isabel II.a). Hau absolutistek ez zuten onartu eta Karlos Mª Isidro errege zenaren alde altxatu ziren, Gerra Karlistei hasiera emanez. -
I.Gerra Karlistaren hasiera
Gerra hau karlisten, Karlos Maria Isidro de Borbón infantearen eta erregimen absolutistaren aldekoak izan ziren; eta isabeldarrak, Isabel II.aren eta Maria Cristina de Borbón erregeordearen aldekoak. Haien gobernua absolutista izan zen hasieran, eta liberal bihurtu zen herri-babesa lortzeko. -
Mª Kristina Erregeordetzaren hasiera
María Cristina de Borbón, Fernando VII.aren laugarren emakumea, erregeordetza hartzen du 1833tik 1840ra, senarra hil ondoren. 1833ko urriaren 4an, Maria Cristinak manifestu politikoa aurkeztu zuen. Milizia Nazionalaren inprenta- eta antolaketa-askatasunari buruzko 1834ko urtarrilaren 4ko eta otsailaren 16ko Errege Dekretuak argitaratu ziren. -
Juan Álvarez de Mendizabalen desamortizazioa
Mendizabalen desamortizazioa, gobernuak elizako lurrak desjabetu eta saldu zituen prozesua izan zen. Orduko Ogasun ministro Juan Álvarez de Mendizabalek proposatutako neurria, gerra karlistari aurre egiteko dirua biltzeko helburu nagusiarekin. -
La Granjako matxinada
La Granjako sarjentuen matxinada 1836an gertatu zen, Maria Kristina Borboikoaren erregeordetzan. Matxinada horretan, La Granja jauregiko goarnizioko eta guardiako sarjentu talde batek, erregeordea bere alaba Isabelekin zegoenak, Maria Kristina Borboikoa behartu zuten 1812ko Konstituzioa berriro indarrean jartzera eta gobernu liberal aurrerakoi bat izendatzera, Jose Maria Calatrava buru zuela, Juan Alvarez Mendizabalekin batera. -
1837ko Konstituzioa
Liberal progresistek onartu zuten konstituzio berria izan zen.
Aldeketa nagusienak, alde batetik, koroaren boterea sendotu zela: Subiranotasun nazionalaren printzipioa onartzen bazen ere, aldi berean hura gorteei eta erregeari egoizten zen. Koroak beto-eskubidea zuen eta Gorteak disolbatu zitzakeen.
Eta beste aldaketa nagusi, Gorteak bi ganbera izaten hasi zirela: Parlamentua bi ganberatan banatu zen: Kongresua eta Senatua. -
Bergarako Ituna
Transakzionisten buruak, Rafael Maroto jeneralak, eta Baldomero Espartero liberalen jeneralak, Bergarako Ituna sinatu zuten 1839ko abuztuan. Hitzarmen horren arabera, Marotok erregina izateko eskubidea aitortu zion Isabel II.ari; eta Esparterok foruak babesteko eta armada karlistako ofizialen mailari eusteko hitza eman zuen. Laguntza militarrik ezean, Don Karlosek Espainiatik alde egin behar izan zuen. -
Euskal foruak eraldatzeko Legea
Moderatuek Gorteetan zuten gehiengoa, eta Maria Kristinak Nafarroako eta Euskal herrialdeetako foruak berretsi zituzten 1839ko urriaren 25eko Legea emanez, baina betiere “batasun konstituzionala” ziurtatuz. Horrek aurrerago aldaketak egiteko bidea irekita utzi zuen. Horrela, Foruen tradizioak eta 1837ko Konstituzio liberala batzeko saiakera egin zen. -
Mª Kristina Erregeordetzaren amaiera
Karlistei, absolutismoaren aldekoei, aurre egiteko, Maria Kristinak kontzesioak egin behar zizkien liberalei, trukean Isabel II.aren kausaren alde egingo zutenak; horrek 1835-1837ko Iraultza liberala ekarri zuen, Erregimen Zaharra eta Monarkia absolutua amaitu zituena. -
I.Gerra Karlistaren amaiera
Zazpi urteko borroka gogorren ondoren, gerra Espainiako iparraldean amaitu zen 1839ko abuztuaren 31n, Bergarako Besarkadarekin. Hala ere, lortutako tratua ez zen onartu Katalunian, non karlistek 1840ko uztailera arte jarraituko baitzuten borrokan, eta Bartzelonako Berga da erresistentzia karlistaren azken gunea. Ramon Cabrera eta Griñó izan ziren hiribilduko defentsaren arduraduna, eta lau egunez liberalisten setioari eustea lortu zuen. -
Lege Hitzartua
Nafarroak egin zituen negoziazio partikularren emaitza da 1841eko abuztuaren 16ko Legea, “Hitzarturiko Legea” deitu izan dena; lege horren ondorioz, Nafarroak erresuma-izaera galdu zuen, aduanak kostaldera eraman zituen eta Espainiako eskubide konstituzionalak eta sistema judizial eta hauteskunde-sistema onartu zituen; aldiz, Nafarroak autonomia administratibo handia mantenduko zuen. -
Pidal Dekretua
1845ean adostutako Espainiako hezkuntza-sistemaren erreforma, Gobernazioko ministro eta irakaskuntzaren arduradun Pedro José Pidal jauna izanik. Bigarren hezkuntza bultzatzen du, «klase ertainei dagokie bereziki». -
Vicalvaroko matxinada
Biurteko Progresistaren hasieran (1854) Vicalvaroko altxamendua gertatu zen. Aurrezaleen, demokraten eta sektore moderatu batzuen altxamendua izan zen, eta honen zergatia gobernu moderatuen agintekeria izan zen (autoritarismoa). ALtxamenduaren ondorioa gobernua progresisten esku geratzea izan zen, eta altxaldi-burua Leopoldo O'Donell zen. -
Biurteko Progresistaren hasiera
Alderdi Aurrerakoiak Isabel II.aren erregealdiko sistema politikoa aldatu nahi izan zuen, Alderdi Moderatuak menderatua 1843az geroztik, erregimen liberalaren berezko ezaugarrietan sakonduz, aurreko hamarkadan gobernu moderatuek porrot egin ondoren. -
Pascual Madozen desamortizazioa
- urtean Madozek egin zuen desamortizazioa Industrializazioa bultzatzeko eta batez ere trenbidearen eraikuntza bultzatzeko egin zuen.
-
Burdinbideen Lege Orokorra
Burdinbideen Lege Orokorrarekin trenbideak egiten hasi ziren 1855eko ekainaren 3an. Trenbidearen eraikuntza arautzeaz gain, enpresei pizgarriak ere eskaintzen zizkien lan hartan aritzeko. Bestalde, Gorteek legedi berria sortu zuten basoberritzeko, telegrafo-sarea abiarazteko, errepide-sarea zabaltzeko, bankuak eta finantzak sustatzeko eta meatzaritza garatzeko. -
Biurteko Progresistaren amaiera
Biurteko Progresistaren garaian hainbat erreforma politikoak eta ekonomikoak egon ziren. Politikoen arten; Esparterori eman zioten gobernu-kargu berriro, eta Leopoldo O'Donell berriz, gerra-ministroa izendatu zuten. Erreforma ekonomikoe dagokionez; gobernu aurrerakoiak egin ziren: desamortizazioa indarberritzea eta trenbide-sarea zabaltzea. -
Seiurteko Demokratikoaren hasiera eta amaiera
Seiurteko demokratikoa (1868-1874) hainbat etapa ditu. Lehengoa, 1868ko iraultza eta behin-behineko gobernua.
Bigarrena, Amadeo Savoiaren erregealdia (1871-1873). Gero, Lehen Errepublika (1873-1874). Errepublika federal bat ezartzeko saiakera egon zen eta errepublika unionista. -
1869ko konstituzioa
1869ko Konstituzioak monarkia demokratikoa ezarri zuen, beraz zeregin instituzional nagusia errege bat aurkitzea izan zen, Borbonen tronu-aulkia betetzeko. Prim arduratu zen Espainiako tronu hutserako hautagairik egokiena topatzea nazioartean adostasuna lortzeko. -
III. Karlistaldiaren hasiera eta amaiera
Hirugarren Gerra Karlista (1872-1876). Gerraren arrazoiak katolizismoaren defentsa izan zen, hain zuzen ere, izaera tradizionalista zuen alderdi karlistaren sendotzea eta Bigarren Gerra Karlistaren hasiera -hirugarrena batzuen ustez- ekarri zituena. Borroka militarrek 1876 arte iraun zuten, eta karlistek gerra galdu ondoren, Canovas del Castilloren gobernuak foruak ofizialki abolitu zituen 1876an, Euskal Herriko historian etapa berri bati hasiera emanez. -
Errestaurazioaren hasiera eta amaiera
Berrezarkuntzak Borboien dinastia berrezartzea eta dinastia horri eusteko beharrezko baldintzak sortzea esan nahi zuen. Seiurteko Iraultzak porrot egin ondoren, 1874. urtearen amaieran Monarkia borboitarra ezarri zen berriro Alfontso XII.aren eskutik. Horrenbestez, Berrezarkuntza hasi zen eta 1923ra arte iraun zuen. -
1876ko Konstituzioa
Cánovas del Castilloren jarduera politikoaren emaitza.
Konstituzio hau liberalismo doktrinarioaren eredu garbia da, bi ezaugarritan oinarrituta: Errolda-sufragioa (1890etik aurrera gizonezko sufragio unibertsala) eta subiranotasun partekatua: Gorteen eta erregearen artean banatuta. Gainera, konstituzioak joera kontserbadorea zeukan eta betiko balio tradizionaletan oinarritzen zen: monarkian, erlijioan eta jabetzan. -
Euskal Foruen abolizio legea
Karlisten porrotaren ondorio zuzena foruen abolizio formala izan zen: Espainiako Gorteek, Cánovas del Castilloren gobernuburu zela, euskal foruak deuseztatu zituzten behin-betiko. Horretarako 1876ko uztailaren 21eko Legea ezarri zen eta, horren bidez, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa gai fiskal eta militarretan estatuko gainerako probintziekin parekatu ziren. -
Alfonso XII.aren heriotza
1885eko azaroan Alfontso XII.a hil zen. -
Alfonso XIII.a Espainiako erregea.
1885eko azaroan Alfontso XII.a hil zenean:
Bere emazteak, Maria Kristina Habsburgo-Lorenakoak, hartu zuen bere etorkizuneko seme Alfontso XIII.aren erregeordetza.
Canovasek eta Sagastak Pardoko Ituna bultzatu zuten Maria Kristinaren erregeordea babesteko eta monarkiaren jarraipena bermatzeko (karlisten eta errepublikazaleen presioari aurre egiteko). -
Antonio Cánovas del Castilloren hilketa
Cánovas del Castilloren hilketa 1897ko abuztuaren 8an izan zen, Arrasateko Santa Ageda bainutegian, egun Aita Menni Ospitalean. Antonio Cánovas del Castillo bertan zegoen atseden-egun batzuk igarotzen. Erasotzailea Michele Angiolillo anarkista italiarra izan zen. Angiolillo berehala atxilotua izan zen; eta, gerra kontseilu azkar bat ondoren, hilarazi zuten. Epaiketan, Angiolillok adierazi zuen erasoa Montjuïceko prozesuan atxilotuei egindako torturen mendekua izan zela. -
Bartzelonako Aste Tragikoa
Bartzelonako Aste Tragikoa matxinada soziala izan zen, 1909ko uztailaren 26tik abuztuaren 2ra arte Bartzelonan eta Kataluniako zenbait herritan gertatutakoa. Antonio Mauraren gobernuak Marokora tropa berriak bidaltzean sortutako protestak izan ziren eragile nagusia.
