EUSKAL LITERATURA: XIV. MENDERARTE

Akitaniera eta euskara

100

Akitaniarrek euskaldunen hizkuntzaren antzerako bat erabiltzen zutela egiaztatu zen aurkitutako inskripzio batzuetan.
Baina Erromatarren konkistak latinaren ezarpena eta akitanieraren desagerpenaren saiakera ekarri zuten.

Erromako konkistatik, XIV.menderaino

Period: 100 to Dec 31, 1600

Inskripzio zaharrak

Period: 100 to 500

Erromako konkista

101

Julio Cesarrek Galian hiru herri egin zituen: Galiarrena, Akitaniarrena eta Belgena.

Lexikoa

200

ILVRBERRIXO / ANDEREXO
· ASTOILUN / NO.DEO / C.FABIVS / NIS.F EL / V.S.L.M. · SEMBETTEN / BIHOSCIN / NIS.F EL / V.S.L.M.
· BAESERTE / DEO/ HARBELEX / HARSI. F / V.S.L.M. · LEHEREN / VRIAXE / ILVNNOSI / FILIA andere, gizon, handi, bihotz, harbeltz, neskato, leher/lehen, bortz/bost-sei, hartz, otso, ilun, seme...

Inskripzioak

200

Gure aroko lehen mendeetan hilobietako harrietan zenbait inskripzio idatzi ziren hizkuntza hontan.
Erromatarrek erabiltzen zuten alfabetoan idatzita zeuden, nahiz eta, agertzen ziren giza-izen eta jainko batzuk erromatarrak ez izan.

Emilianor Glosak

500

Don Emiliako monastegian dokumentu latinak zeuden, eta honein ertzetan, testuen itzulpenak euskaraz, Emilianor Glosak izenekoak. Itzulpen asko zeuden, baina bi bakarrik euskaraz, eta beste denak gazteleraz ziren.

Testua

501

“Gaudeamus fratres karissimi et Deo gratias agimus, quia uso, secundum desideria nostra, jncolumes [sanos et salbos] jnueniri meruimur [jzioqui dugu]. … Si uero, quod Deus non patiatur [non quieti] et mala opera exercimus [nos sificieremus] et plus pro carnis lujuria quam pro salute anime laboramos, timeo ne quando boni christiani cum angelis acceperint uitam eternam nos, quod absit, precipitemur [guec ajutuezdugu] [nos nonkaigamus] jngeenna.”

Aimery Picauden iritzia

Nov 21, 1100

“Jaten ikusiko bazenitu, txakurtzat edo urdetzat hartuko zenituzke. Hitz
egiten entzunez gero, zaunka ari diren txakurrak etorriko zaizkizu burura, hain
da barbaroa haien hizkuntza. Jainkoa Urtzia deitzen dute, Santa Maria Andrea
Maria, ogiari ogui, ardoari ardum, haragiari aragui, arrainari arraing, etxeari
echea, etxeko jaunari iaona, andreari Andrea, elizari elicera, prebisteroari
belaterra, […] gariari gari, urari Eric, erregeari erreguia, Santiago Jaunari
Jaona domne Jacue…”

Hiztegi txikiak: Aimery Picaud

Nov 22, 1100

Santiagoko bidea oso erromesaldi famatua zen, Euskal Herritik bi modutara pasatzen ziren erromesak: Frantziatik edo kostatik.
XII.mendean, Aimery Picaud frantsezak gida bat egin zuen, bi zatirekin: alde batetik, euskarazko hiztegi txiki bat beste erromesei lagungarri izango zelakoan. Bestetik, euskaldunei buruzko zuen iritzia ematen zuen.

Hiztegi txikiak

Period: Nov 22, 1100 to Nov 22, 1400

Arnold Von Harffen hitz batzuk

Oct 22, 1300

• Item ogea Broyt (ogia)
• arduwa wijn (ardoa)
• oyra wasser (ura)
• aragi fleysch (haragia)
• gasta keys (gazta)
• gaza saltz (gatza)
• oluwa hauer (olioa)
• huetza stroe (?) (ahotza)

Hiztegi txikiak: Arnold Von Harff

Nov 22, 1300

Donejakuera bidean ikasitako hitzekin egin zuen beste hiztegitxo bat.

Baladak

Nov 22, 1400

• XV eta XVI. mendeak
• Garaiko ertaeretan oinarritzen da
• Epika sailean sartzen da.
• Ez dute gertaera historikoak bakarrik kontatzen, sentimenduak, asmaketak eta elkarrizketan ere badaude.
• Metrikaz eta errimaz kantatzen dira, memorian hobeto gorde ahal izateko.
• Balada beraren bertsio bat baino gehiago jasotzen dira.

Balada batzuk

Nov 22, 1400

• Beotibarko gudua
• Arrasateko erreketako kantak
• Bereterretxen kantoria
• Atherratzeko anderea
• Alos torrea
• Milia Lasturko

Baladak

Period: Nov 22, 1400 to Nov 22, 1500

Literatura idatzia

Period: Nov 22, 1500 to Nov 22, 1600

Literatura idatziaren sorrera XVI.mendean

Nov 22, 1540

• Gizarte estamentala ezabatuz, arrazoiari joko diote, erreferentziatzat beti natura hartuko dute eta gizartea aberasteko antzinateko ohituretara joko dute.
• Inpreta sortuko da, ondorioz alfabetizazioa bultzatuko da baina ahozkotasuna gutxituko da.

Errenazimendua

Nov 22, 1540

Hizkuntzak indartzen hasi ziren.
Filosofian, gizakiaren sorrerari buruz eztabaidak hasiko dira, eta bibliarekiko kezkak piztuko dira.
Euskal Herriko literaturari dagokionez, mende honetan sortuko da euskaraz idatzitako lehenengo liburua.
1545. urtean inprimatuko da Bordelen eta Bernar Etxepare behe-nafarrak idatziko du. Bere izenburua: Linguae Vasconum Primitiae.

Bernar Etxepare

Nov 22, 1570

Eukal lehen idazlea
Apaiz bezala sartu zen, eta badirudi espetxeratua izan zela argitu ez diren arrazoi batzuengatik. Dena den, baliteke Nafarroa gaztelako erregearen alde agertu izanagatik.
1545ean, Bernardren lehen liburua argitaratu zen ‘linguae vasconum primitiae’ bi edizio izan zituen lan honek eta gaur egun ale bakarra dago munduan. Lanaren helburua, erlijio lantzea, solasteaeta gozatzea zen.

Joan Perez de Lazarraga

Nov 22, 1570

• Zein da: Larrean 1548. urtean zen eta 1605. urtean apririlaren 11an hil zen euskal idazlea izan. Oñatin du jatorria.

-Lana:
Diane eta koplak da bere lanaren izena eta artzain eleberria da, 1567. urtean idatzi zuen. 102 orrialde ditu eta 45 koplez osatua dago. Libru honek Jorje de Monteyoren los Siete libros de Diana liburua imitatzen du.
- Testuak:
Silbero, Silbia, Doristeo eta Sirena.

Joannes Leizarraga

Nov 22, 1590

-Zein da:
Euskal idazle lapurtarra. Beskoitzen jaio zen 1506. urtean eta Bastidan hil zen 1601. Leizarraga liburu itzultzailea izan zen. Nafarroako erresuma eta bera oso luta zeuden, zeren eta, Nafarroako erreginak agindu zion Leizarragari testu libruak itzultzera.
- Itzulpenak:
Jesus Christ gure Jaunaren testamentu berria, kalendrera, Abc, Christinoen Instructionea.
- Lanak:
Hiru lanak 1571. urtean argitaratu ziren. Lehen prosa egilea euskal letretan izan zen.

Refranes y sentencias del Bascuence

Nov 22, 1590

1596 Iruñean argitaratu zen.
Autorea ezezaguna. Bizkaieraz idatziak. Liburu honek 64 orrrialde ditu eta 539 errefrau
Julio Urkijok errefrau honek aztertu zituen eta bere arebaera esan zuen autorea Esteban de Garay dela. Baina Larramendiren arabaera liburu honen autorea Bilbotar humorista bat dela.

Esteban de Garibay

Nov 22, 1590

Esteban de Garibay y Zamalloa 1533. urtean jaio zen Arrasaten. Oñatiko unibertsitatean ikasi zuen. Bere lan handia sortzeko España eta Portugalera bidaiatu zuen; 1566. urterako bukatu zuen.
1570. urtean Flandesera joan zen bere lana ezagutzera ematera, eta hurrengo urtean argitara eman zen (3 tomo eta 40 liburu). Monarkia espainiarra osatzen zuten erreinu guztien historia zen.
Ondoren beste lan bat argitaratu zuen: Ilustraciones Genealogicas.
Azkenik Madrilen hil zen 1599. urtean.