-
Lehen garaietan eguraldi hotzetik babesteko haitzuloetan bizi izaten ziren gizakiak. -
Hegoaldeko lurraldeetako etxebizitza sendoetan bizitzen hasi ziren, ibiltari izateari utzita. -
Bederatzi harlauzez eta estalkia eratzen duen lauzaz osatua dago. Hiru harlauza handik estalkia egiten duen harlauzari eusten diote. Pasabidea bost harlauzez osatua dago. Trikuharria aurkitu zutenean estalkiz egiten duen lauza hirutan zegoen hautsita.
-
Herrietan antolatzen hasi ziren, etxeak harresiz inguratuta zeuden. -
megalitoa, (grezierazko mega, "handi", eta litos, "harri", hitzetatik) Harri handiekin egindako monumentua da. Bereziki Neolitikotik eta Brontze Arora arte eraiki ziren. da. Mota askotako eraikuntzak eta monumentuak biltzen dira megalitoetan, besteak beste: trikuharriak, harrespilak, zutarriak eta tumuluak.
-
La Hoya izenez ezagutzen den herrixka edo aztarnategia, eta Euskadiko OndarearenGuardia udal-barrutian (Araba) dago, herri horretatik 700 bat metrora, lehen El Torreon zeritzan leku edo muinoan.
-
Andre Mariaren Jaiotzaren parrokia-eliza. Erretaula nagusia XVIII. mendekoa da. Catalina de Aberasturi andreak hartu zituen bere gain horren kostuak, 1702an. Atari neoklasikoa du elizak, arku molduradunekin, hiru baoko portada -ateburuekin-, Erdi Aroko bataiarria eta XVIII. mendeko dorrea.
-
Gorpuak erre ondoren, errautsak errauts-ontzietan sartzen zituzten.
-
Erromatarrek itsas-merkataritzan oinarritutako hiri nagusi bat eraiki zuten gaur egungo Irunen.
-
Gure lurraldean agertu den hilarri zaharrenetakoa da.